Maria Krokowska

"Jako dziecko, do 39 roku, to właściwie moje chodzenie to było takie: szkoła – dom - szkoła dom. Koniec. Bo to tak było. Człowiek miał 8 lat, 9 lat… Zaczęła się wojna jak miałam dziesiąty rok. A dopiero jak się zaczęła się wojna to skończyło się życie pod kloszem i życie na smyczy, tak to mogę powiedzieć. Bo ojca nie było, mama się zajmowała tym co do garnka włożyć a człowiek miał luz blues. Luz blues miał. A pierwsze moje słowa po rosyjsku które zaczęłam mówić to (wstyd jest powiedzieć ale muszę się przyznać) – to było „tawarisz daj diengi”- daj pieniądze – do żołnierza rosyjskiego. Bo oni bardzo chętnie dawali kopiejki. A dzieci jak dzieci. Poza tym było bardzo dobrze to był luz kompletny bo matka się zajmowała tym żeby dom utrzymać. Nagle została zmuszona do tego że musi być wszystkim, i ojcem i mamą, musi być wszystkim w domu. A sowieci to oni byli bardzo fajni, żołnierze byli bardzo fajni, dał postrzelać, dał karabin. Oj Boże, z czego to się człowiek nie nastrzelał. Wszystko można było robić, dobrze strzeli, niedobrze – wszystko jedno. Także że to takie były czasy, wtedy dopiero zaczęło się ( poza tym w szkole było przysposobienie obronne, tam się nauczyłam rozkładać i składać karabin, były ćwiczenia, to bardzo ostro były prowadzone). Wtedy dopiero zaczęłam zwiedzać miasto. Serot podzielił miasto na dwie części był tak zwany Czortkow Górny i czortów dolny. To Serot tak sztucznie dzielił. Ja chodziłam do szkoły tam u siebie. A mój kolega, z mojego rocznika chodził po drugiej stronie. Bo podstawówki były dwie. To tak te dzieci nie chodziły przez całe miasto. To jak 39 rok, 40 rok to się zaczęło zwiedzanie miasta, chodzenie po górach, już się zaczęło bardziej. Poza tym młodzież w szkołach zaczęła być ze wszystkich stron, ze wszystkich ulic to już nie było takiego podziału. To zaczęło być życie takie trochę inne. Może też i tragiczne bo człowiek się zaczął stykać z wojną, po prostu. Z tym że na poziomie dziecka i to jest jednak inaczej. Ja bym to dzisiaj zupełnie inaczej odbierała. A inaczej wtedy, Boże Drogi… Potem żołnierze na kwaterach stali. Myśmy duży dom mieli więc do nas dokwaterowali…Boże mój – Rosjan, całe rodziny potem zaczęły przyjeżdżać. Różne rzeczy się zaczęły robić. Ale to było nieuniknione w czasie wojny bo wojna tak tworzy taką rzecz."

"To matka moja wychodząc z NKWD po 10 dniach miała powiedziane że ma co miesiąc się zgłaszać i co miesiąc mówić co słyszała w mieście. To system w domu panował taki, że jak się czas zbliżał tego miesiąca to ja jak byłam w domu, zamykałam mamę na klucz i chodziłam po mieście, byłam nieuchwytna. Albo ona wychodziła z domu, to też nie przychodziła póki ja nie powiedziałam że jest ok. Bo on przychodził – ten z NKWD ( prokurator się nazywał u nich, to nie to co nasz prokurator) to on przychodził się pytać. A mama nie będzie mówić. No przecież by to śmieszne było. I to trwało – miesiąc, dwa, trzy. I mama mówi – „ Dziecko, ja nie wytrzymam tego, ja tego nie wytrzymam. Trzeba coś zrobić.” I okazało się że na nasze mieszkanie miał chętkę pułkownik. I on mówi że – „Ja wam załatwię mieszkanie ale wy zostawicie to mieszkanie.”. I że on się tu wprowadzi a on nam załatwi wagon i będziemy mogli pojechać. I rzeczywiście załatwił wagon i w tym wagonie – my i jeszcze jedna rodzina. I jeszcze nas doczepili w Tarnopolu do wiejskiego transportu. Tak bo mama powiedziała ze już nie wytrzyma nerwowo. Bo co miesiąc się tak chować i mówić „jestem, nie jestem”, nie to tak nie można…"