Maria Krokowska

"Myśmy widzieli jak wyglądało więzienie w Czortkowie gdzie odeszli sowieci. I weszli Niemcy. W pierwszym rzędzie więzienia się nie dało otworzyć bo bramy były popodpierane takim drzewami. To trzeba było najpierw przez mur przeskoczyć, to nie było takie proste. I więzienie Niemcy otworzyli i mówią – „Ludzie wchodźcie, proszę”. A oni mieli taki zwyczaj sowieci że jak to wiezienie zostało zajęte po Polakach, to od razu na czterech stronach więzienia były głośniki, które głośno, 24 godziny na dobę nadawały muzykę na miasto. Także co tam w środku było – nic nie było słychać. Nawet jakby kto przez okno zawołał – nic nie było słychać. I co się okazało – żywego ducha w wiezieniu nie ma, żadnego człowieka nie ma. Gdzie są ci więźniowie? A wiedzieliśmy że tam są setki ludzi. Dopiero jak zeszli w dół do piwnic, to dopiero wtedy napotkali na zabitego strażnika. To zaczęli odkopywać. Na górę poszli i się okazało że tam są pełne pokoje od podłogi do sufitu – to co ludzie do więźnia zawozili tam [ paczki]. Wszystko było poskładane, więźniowie nic nie dostali. Wtedy Niemcy zaczęli to odkopywać. Okazało się ze i na dziedzińcu i w piwnicach są ciała w różnym stanie. I wtedy Niemcy zatrudnili Żydów ( Panie Boże przebacz, ale dobrze im tak bo oni też byli w NKWD jako pierwsi!) i Żydzi zaczęli tam odkopywać to. I zaczęły się pogrzeby. A to było lato – upały. To lipiec, sierpień był – upały. I trumien nie było, to takie paczki zbite z desek oblane wapnem ( bo chodziło o to że zaraza może się przenieść na miasto). I za cmentarzem tam to wszystko było chowane i Żydzi tam odkopywali."

"Jako dziecko, do 39 roku, to właściwie moje chodzenie to było takie: szkoła – dom - szkoła dom. Koniec. Bo to tak było. Człowiek miał 8 lat, 9 lat… Zaczęła się wojna jak miałam dziesiąty rok. A dopiero jak się zaczęła się wojna to skończyło się życie pod kloszem i życie na smyczy, tak to mogę powiedzieć. Bo ojca nie było, mama się zajmowała tym co do garnka włożyć a człowiek miał luz blues. Luz blues miał. A pierwsze moje słowa po rosyjsku które zaczęłam mówić to (wstyd jest powiedzieć ale muszę się przyznać) – to było „tawarisz daj diengi”- daj pieniądze – do żołnierza rosyjskiego. Bo oni bardzo chętnie dawali kopiejki. A dzieci jak dzieci. Poza tym było bardzo dobrze to był luz kompletny bo matka się zajmowała tym żeby dom utrzymać. Nagle została zmuszona do tego że musi być wszystkim, i ojcem i mamą, musi być wszystkim w domu. A sowieci to oni byli bardzo fajni, żołnierze byli bardzo fajni, dał postrzelać, dał karabin. Oj Boże, z czego to się człowiek nie nastrzelał. Wszystko można było robić, dobrze strzeli, niedobrze – wszystko jedno. Także że to takie były czasy, wtedy dopiero zaczęło się ( poza tym w szkole było przysposobienie obronne, tam się nauczyłam rozkładać i składać karabin, były ćwiczenia, to bardzo ostro były prowadzone). Wtedy dopiero zaczęłam zwiedzać miasto. Serot podzielił miasto na dwie części był tak zwany Czortkow Górny i czortów dolny. To Serot tak sztucznie dzielił. Ja chodziłam do szkoły tam u siebie. A mój kolega, z mojego rocznika chodził po drugiej stronie. Bo podstawówki były dwie. To tak te dzieci nie chodziły przez całe miasto. To jak 39 rok, 40 rok to się zaczęło zwiedzanie miasta, chodzenie po górach, już się zaczęło bardziej. Poza tym młodzież w szkołach zaczęła być ze wszystkich stron, ze wszystkich ulic to już nie było takiego podziału. To zaczęło być życie takie trochę inne. Może też i tragiczne bo człowiek się zaczął stykać z wojną, po prostu. Z tym że na poziomie dziecka i to jest jednak inaczej. Ja bym to dzisiaj zupełnie inaczej odbierała. A inaczej wtedy, Boże Drogi… Potem żołnierze na kwaterach stali. Myśmy duży dom mieli więc do nas dokwaterowali…Boże mój – Rosjan, całe rodziny potem zaczęły przyjeżdżać. Różne rzeczy się zaczęły robić. Ale to było nieuniknione w czasie wojny bo wojna tak tworzy taką rzecz."