Maria Stasz

"Nie wolno było chodzić do kina, nie wolno było, nie. Tylko jak był jakiś film, już taki zupełnie infantylny to wtedy mówiono w klasie że jest taki a taki film, możecie iść do kina, bo tak to nie. Mało tego, nauczyciele sprawdzali proszę pani. Chodzili do kina sprawdzali i wyciągali tych którzy tam siedzieli. To wcale nie było złe, wcale nie było złe. Tak mi się dzisiaj wydaje. A pamiętam, w tym kinie były loże, których dzisiaj nie ma w kinach i że w tych lożach często się chowały jakieś parki. Wcale że to nie było wcale źle. Tak nas prowadzono. Potem lektura. Bardzo dużo czytałyśmy. Były książki – nie pamiętam czyje to – były jakieś trzy tomy o jakimś młodym dziewczęciu z Kaukazu, jej przygody, jej życie ,wie pani – wszystkie wzdychałyśmy żeby tak samo przeżywać. Poza tym kochałyśmy się w artystach. Każda miała ukochanego. A bardzo było łatwo zdobyć fotografię artystów. W czekoladzie. Kupowało się czekoladę a tam były fotografie artystów. No ja się bardzo kochałam tak mi się wydawało, w tym Charles Boyer. Mam taki cały jeszcze plik zdjęć artystów. Wie pani – dziwne, te głupie takie rzeczy przetrwały. A to co wartościowe – to już tego nie ma. Ale to jest też dla mnie wspomnienie, jakieś wspomnienie. No były prywatki tak zwane. Pod czujnym okiem mamusi czy cioci. Ale tam się nic złego nie działo. Jak się nazywała ta zabawa? Ona wprawiała w nieprawność naszych rodziców. Jakoś z karteczek się trafiało na kolegę, i trzeba było z tym kimś wychodzić do drugiego pokoju. I to tak jakoś niepewnie spoglądano wtedy, ze strony starszej generacji. Ale tam się nic nie działo. Najwyżej tam cmoknął w policzek, jeśli miał odwagę, ale nic więcej, nie. No były zabawy. Co jeszcze było. Była ta słynna zabawa w pomidora. To pani ją zna, dzisiaj jest też. Ale wie pani to wszystko było takie śmieszne, bezgrzeszne. To wszystko co się wtedy robiło, nie miało posmaku tego który ma dzisiaj".

"Spędziliśmy, już nie pamiętam ile czasu na dworcu w Brześciu, czekając na otwarcie granicy. Ojciec musiał się co jakiś czas meldować u tego komendanta sowieckiego w Brześciu. A my tak siedzieliśmy na tobołach, drzemało się i tak mijał czas. A obok nas też jacyś tam ludzie koczowali i mama mi mówi – „Nie zbliżaj się do nich bo widziałam wszy i ty też dostaniesz.” A pewnego razu, jak ojciec się tam poszedł meldować, to ten komendant rzeczywiście zrobił bardzo dużo. Bo powiedział do ojca – „Musicie natychmiast zniknąć bo szykują się wywózki na Syberię, wszystkich Polaków. Więc jeśli chcecie uniknąć, znikajcie stąd”. Ojciec pytał – „Jak to. Przecież granica zamknięta?” Na to on zamknął jedno oko i mówi – „Jeszcze jest zielona granica”. Na to mój ojciec wrócił i mówi – „ No, moje panny, zbieramy się. Będziemy szukać przewodników”. Bo to byli przewodnicy, którzy przeprowadzali przez granicę. Przecież granica to był Bug. A to była zima, mróz. Znaleźliśmy tych przewodników i zapłaciliśmy bajońską sumę i jakiś pierścionek. Nie wiem skąd oni to wzięli, te pieniądze, bo tam i jeszcze była ciocia i mama i ojciec. No i umówili nas, i dojechaliśmy wieczorem z Brześcia do Małkini (Może sobie pani sprawdzić na mapie. Ta Małkinia jest niedaleko Brześcia). Tam prowadzili nas w ciemności, ja nie wiem gdzie to było. No i doprowadzili nas do Bugu. A w tym miejscu Bug miał takie wysokie brzegi. Było nas dziesięć osób (oni tak wybierali). Sprowadzili nas na dół a tam takie łódeczki wąskie. Bo to już Bug zamarzał, zima, śnieg. Przewozili nas tak po dwie osoby. Już nie pamiętam z kim ja jechałam. W każdym razie, jak już tam wysiadłam na brzeg, pamiętam – niestety bardzo szybko zamarzły mi majteczki – bo niestety zamoczyłam, a że był mróz to mi to wszystko zamarzło! A mnie wtedy kazano się zając babcią (O babcia też z nami była – babcia! A babcia wtedy to była świętość, dzisiaj nie , ale wtedy była). Ja prowadziłam tą babcie pod rękę z moim bratem młodym, ciągnęliśmy ją na ten wysoki brzeg w śnieżycy. Tak było".

"W październiku był zakaz i zamkniecie wszystkich polskich szkół średnich. A w Radomiu były trzy gimnazja żeńskie (to było dużo), dwa gimnazja męskie państwowe i jedna szkoła pięcioletnia, szkoła średnia techniczno-mechaniczna. To było dużo i to wszystko zamknięto. Młodzież został w ogóle bez żadnego kierunku bez możloiwości uczenia się. I wtedy moja pensja, Marii Gaj, rozpoczęła działalność jeszcze bez przełożonych. Bo my jako TON podlegaliśmy Kielcom. Zresztą oni to genialnie zorganizowali, trudno powiedzieć. Wezwała nas do siebie pani przełożona i dyrektorka pani Jadwiga Cyrańska na rozmowę – „Masz zacząć się uczyć, będziesz należała do takie a takiego kompletu.” Bo ona zaczynała pierwsza te komplety tworzyć w Radomiu. No ja też zostałam przydzielona do takiego kompletu . Ja musiałam maturę przecież zdawać. Ja nie miałam matury. Potem porozumieli się już dyrektorzy szkół, stworzyło się takie ogólne już tajne nauczanie, gdzie chodziło bardzo dużo osób. Ale ja ich nie znam, nie wiem kto to był. I zaczęliśmy podlegać tajnemu kuratorium w Kielcach".