Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Ashot Voskanyan Աշոտ Ոսկանյան (* 1949)

• Ծնվել է 1949թ․, Երևանում

• 1975թ․ ավարտել է ԵՊՀ ասպիրանտուրան

• 1976-1977թթ․ դասավանդել է Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան մանկավարժական ինստիտուտում

• 1977-1990թթ․ դասավանդել է Երևանի Պետական Համալսարանում

• 1990-1995թթ․ եղել է Խորհրդարանի պատգամավոր

• 1995-1997թթ․ Սլովակիայում և Ավստրիայում ՀՀ դեսպան, ԵԱՀԿ-ում և ՄԱԿ-ի Վիեննայում տեղակայված կազմակերպություններում ՀՀ մշտական ներկայացուցիչ

• 1996-1997թթ․Չեխիայում ՀՀ դեսպան

• 1997-2001թթ․ Գերմանիայում ՀՀ դեսպան

• 2002-2017թթ․ մի շարք պաշտոններ է վարել ՀՀ ԱԳՆ-ում

• 2007-2010թթ․ Վիեննայում ՀՀ դեսպանության Պրահայի գրասենյակի ղեկավար

• 2010-2017թթ․ ՀՀ ԱԳՆ Ասիայի, Օվկիանայի և Աֆրիկայի վարչության պետ

• 2017թ․-ից դասավանդում է ՀՀ մի շարք բուհերում, զբաղվում գիտա-հետազոտական աշխատանքով

Մանկությունը, պատանեկությունը, երիտասարդությունը Խորհրդային Միությունում

Childhood, adolescence, youth in the Soviet Union

Աշոտ Ոսկանյանը ծնվել է 1949թ․ ապրիլի 24-ին, Երևանում։ Ոսկանյանի հայրը՝ Վաղինակ Ոսկանյանը, գիտնական էր, անասնաբույծ, եղել է Հայկական ԽՍՀ անասնաբուծության և անասնաբուժության գիտահետազոտական ինստիտուտի տնօրեն։ Աշոտ Ոսկանյանի վկայությամբ՝ նա մանկությունն անց է կացրել մայրական պապի և տատի հետ, որոնք երկուսն էլ մանկավարժ էին և մեծ ազդեցություն են ունցել Աշոտի կրթության, դաստիարակության և ձևավորման վրա։ Ոսկանյանը պատմում է, որ պապը մասնավորապես ծանր է տարել իր ռուսական դպրոցում սովորելու փաստը․ «ռուսական դպրոց ավարտելու համար պապիկս երկու տարի մորս հետ չի խեսել, միակ իր աղջկա հետ»։

Ashot Voskanyan was born on April 24, 1949, in Yerevan. Voskanyan’s father, Vaghinak Voskanyan, was a scientist, animal breeder, director of the Scientific Research Institute of Livestock Breeding and Veterinary Medicine of the Armenian SSR. Ashot Voskanyan spent his childhood with his maternal grandparents, both of whom were teachers and had a great influence on Ashot’s education and upbringing. According to Voskanyan the fact that he went to a Russian school was not perceived well by his grandfather, “because of me studying in a Russian school, my grandfather did not speak to my mother, his only daughter, for two years”

Ըստ Ոսկանյանի՝ նրա հայրը Խորհրդային Միությանը լոյալ մարդ է եղել, որն ասում էր․ «ես հասկանում եմ, իհարկե, որ էդ Հարավսալվիան ավելի անկախ է, բայց Հարավսլավիան անկախ է, որովհետև կա Սովետական Միությունը։ Եվ եթե հիմա Սովետական Միությունը չլիներ, դա իր խոսքերն է, Երևանի կենտրոնում հաստատ կլինեին մի քանի երկնաքերեր, բայց մնացածը շատ ավելի վատ վիճակում կապրեին»։ Սակայն երբ սկսվել է Ղարաբաղյան շարժում, հայրը նաև շարժմանն է լոյալ է վերաբերվել, «երբեք չի քննադատել, ինչ-որ հատուկ․․․ երբեմն պարզապես անհանգստություն է ունեցել, եթե նա տեսնում էր, որ էս պառլամենտում մի քիչ շատ էսպես կտրուկ եմ խոսում՝ այ տղա, վտանգավո՞ր չի, մի հատ հլը նայի տես ինչ ես անում, բան, էդպես։ Շարժման նկատմամբ չի եղել․․․ գիտե՞ք, և աներոջս մոտ չի եղել, չնայած ինքը բարձր կուսակցական պաշտոնների էր ժամանակին, եղել է անհանգստություն, որ հանկարծ այդ ամենը չբերի փլուզման։ Այդ անհանգստությունը եղել է։ Մեծերի մոտ այդ անհանգստությունը կար․ հանկարծ այս ամենը չբերի փլուզման։ Բայց ոչ թե էն պատճառով, որ լավ չեք անում, այլ որ անզգույշ բան է, տեսեք հանկարծ մի աղետի չգանք»։

According to Voskanyan, his father was a person loyal to the Soviet Union, who said: “I understand, of course, that Yugoslavia is more independent, but Yugoslavia is independent because there is the Soviet Union. And if the Soviet Union did not exist (now, these are his words) there would definitely be a few skyscrapers in the center of Yerevan, but the rest would live in a much worse condition.” However, when the Karabakh movement started, Ashot’s father was also loyal to the Movement, “He never criticized it, nothing special... sometimes he was just worried when he saw that I was speaking a little too harshly in the parliament: “boy, isn’t it dangerous? Just look at what you’re doing,” something like that. There was nothing [against] the Movement... You know, and my father-in-law also didn‘t have it, even though he held high party positions at the time, there was a concern that all of that might lead to a collapse. That concern was there. The elders had that anxiety, that all that would lead to collapse. But not because what we were doing was bad, but because it was reckless, and could lead to a catastrophe.”

Աշոտ Ոսկանյանն ավարտել է ֆիզիկայի թեքումով դպրոց և սկզբում ընդունվել է ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետ, որտեղ երկու տարի սովորելուց հետո՝ տեղափոխվել է նույն համալսարանի փիլիսոփայության բաժին, քանի որ իր խոսքերով դեռևս ընդունվելիս արդեն կասկածներ ուներ՝ «արժի՞ արդյոք, ես թքեմ գնամ բանասիրական, ընդունվեցի ֆիզիկայի ֆակուլտետ, երկու տարի սովորեցի, հետո տեսա չէ, այնուամենայնիվ դա իմ տեղը չի, և տեղափոխվեցի փիլիսոփայության բաժին»։ 1972-ին ավարտել է համալսարանը և նույն տարում ընդունվել փիլիսոփայության ֆակուլտետի ասպիրանտուրա, որն ավարտել և թեկնածուական թեզը պաշտպանել է 1975-ին։ 

Ashot Voskanyan graduated from school with a focus on physics and was initially accepted to the Department of Physics of YSU. After studying physics for two years, he transferred to the Department of Philosophy of the same university, because according to him he already had doubts during the admission: “Is it worth it, or shall I study philology? I got accepted to the department of physics, I studied there for two years, then I saw that it was not my place, and I transferred to the departments of philosophy.” In 1972, Ashot graduated from the university and in the same year entered the postgraduate course in the Department of Philosophy, which he completed and defended his PhD in 1975.

1976-77թթ․ Աշոտ Ոսկանյանը դասավանդել է Երևանի Վ․ Բրյուսովի անվան մանկավարժական ինստիտուտում, իսկ 1977-1990թթ․ եղել է ԵՊՀ փիլիսոփայության ֆակուլտետի դասախոս։ Ոսկանյանի վկայությամբ՝ ինքը ստիպված է եղել Կոմունիստական կուսակցության անդամ դառնալ, քանի որ «առանց կուսակցության մեջ ընդունվելու ես իրավունք չունեի դասախոսելու․ դասախոսել կարող ես, բայց ոչ փիլիսոփայություն»: Մեկնաբանելով իր՝ Կումունիստական կուսակցության անդամ դառնալը ՝ Ոսկանյանը նշում է․ «Էստեղ դա շատ էսպես ցինիկ իհարկե մոտեցում էր, էնպես չի էլի, որ սկզբից հավատում էիր, հետո հիսաթափվեցիր։ Չէ՛, դե հիմա ասում են, որ եթե ուզում ես դասախոսես, պիտի լինես [կուսակցության] անդամ։ Ու որևէ կաշառք, որևէ բան իհարկե ոչ ոք ինձանից չի ուզել»։ Սակայն Ղարբաղյան շարժման օրերին ցուցադրաբար պատռել է կուսակցական տոմսը․ «Եվ հետո, երբ […] ինչ-որ սկսեցին ճնշումներ, բան, ես վերցրեցի, դեմոնստրատիվ այդ իմ տոմսը պատռեցի: Եվ էդ շատ դժվար էր պատռվում, շատ որակյալ տոմս էր։ Պատռեցի և տարա հանձնեցի իրենց, ասեցի՝ ես ձեր տոմսը պատռել եմ, ես դա չեմ ուզում, որովհետև ես չեմ համարում, որ սա նորմալ վիճակ է»։

In 1976-77 Ashot Voskanyan taught at Yerevan V. Brusov Pedagogical Institute, and in 1977-1990 was a lecturer at the Department of Philosophy of Yerevan State University. According to Voskanyan, he had to become a member of the Communist Party, because “I had no right to lecture if I was not the Party member. You could lecture, but not philosophy.” Commenting on his becoming a member of the Communist Party, Voskanyan noted: “Of course, it was a very cynical approach, it was not like you believed from the beginning, then you changed your mind. No. They said that if you want to teach, you must be a [party] member. And of course no one asked me for a bribe or anything.” However, during the Karabakh Movement Voskanyan demonstratively tore his party membership card: “and then, when […] some kind of pressure began, I demonstratively tore up my card. And it was very hard to tear, the card’s quality was very good. I tore it up and handed it over to them. I told them that I tore the membership card, that I didn’t want it, because I didn‘t think it was a normal situation.”

Ղարաբաղյան շարժում, 1990թ․ խորհրդարանական ընտրություններ

Karabakh Movement, Parliamentary Elections of 1990

Աշոտ Ոսկանյանը Ղարաբաղյան շարժմանը միացել է գրեթե առաջին օրերից։ Նա ԵՊՀ դասախոս էր, երբ Գորբոչովը եկավ իշխանության և հայտարարեց վերակառուցման ու բացխոսության մասին։ Նա պատմում է, վերակառուցման սկզբում, 1985-86թթ․ «մենք բոլորս շատ ոգևորված էինք էդ գրքերով, ամսագրերով, էդ ամբողջ աղմուկով, էդ ազատական շնչով, բայց Հայաստանում ոչ մի բան տեղի չէր ունենում, և միշտ էսպես անհանգստացած էինք, թե ինչու էնտեղ ամեն ինչ եռում է, Ռուսաստանում, իսկ մեզ մոտ ոչինչ չկա»։ Սակայն հետագայում սկսում են լուրեր տարածվել, թե քննարկվում է Ղարաբաղը Հայաստանին փոխանցելու հարցը։ Աշոտը հիշում է, որ մի օր էլ ինչ-որ տեղից իմանում են, որ Ղարաբաղի հարցով Օպերայի մոտ հավաք է լինելու։ «Ես էլ ճիշտն ասած տոմս էի առել կինոյի, Ագաթա Քրիստիի դետեկտիվ կինոն էր, երեկոյան պիտի գնայինք, ասի ցերեկը գնամ այնտեղ։ Գնացինք Օպերա և պարզվեց դա հենց առաջին միտինգն էր, հենց առաջին հավաքը, որը նվիրված էր Ղարաբաղի խնդրին։ Կանգնած էին մի քանի հոգի, հիմա արդեն մենք գիտենք, էդ առաջին կոմիտեն, որը պիտի ձևավորվեր, Սիլվա Կապուտիկյանն էր, Իգոր Մուրադյանն էր, մի քանի էդպես հոգի, և իրենք պարզապես էդպես ներկայացրեցին իրավիճակը, որ այսպես, Արցախում, ուրեմն, Ստեփանակերտում, եղել է այդ գործկոմի ուրեմն նիստը, որ ուրեմն Մարզային Խորհրդի նիստը, որ որոշում է ընդունվել, որպեսզի դիմեն Սովետական Միությանը՝ խնդրելով թույլ տան, որ իրենք տեղափոխվեն Ադրբեջանից դեպի ուրեմն Հայաստան, և որ դա առաջացրել է բուռն զայրույթ ադրբեջանցիների կողմից, իրենք սպառնացել են հարձակումներով, ասել են, որ արյուն կթափվի և այլն, հիմա շատ ծանր վիճակ է։ Եվ ինչ առաջարկեցին մեզ։ Ասեցին մենք պետք է մնանք էստեղ, գիշերը պետք է մնանք, պետք է ուրեմն հսկենք, որ եթե հանկարծ մի բան լինի, մենք կարողանանք շատ արագ արձագանքել։ Եվ ահա էդ իմ տոմսը կորավ էլի ուրեմն բանի, էդ կինոյի տոմսը կորավ»։

Ashot Voskanyan joined the Karabakh Movement almost from the very beginning. He was a lecturer at YSU when Gorbachev came to power and announced Perestroika and Glasnost. According to him at the beginning of Perestroika, in 1985-86, “we all were very excited by those books, magazines, all that noise, that liberal spirit. However, nothing was happening in Armenia and we were so worried about why everything was boiling over there in Russia, and nothing was going on at our place.” However, later news was spread that the issue of transferring Karabakh to Armenia was being discussed. Ashot remembers that one day they learned from somewhere that there would be a gathering near the Opera House on the Karabakh issue. “To tell the truth, I had bought a ticket to the cinema, it was an Agatha Christie detective, we were supposed to go in the evening, and I thought to go there [Opera House] in the afternoon. We went to the Opera and it turned out that it was the very first rally, the very first gathering dedicated to the issue of Karabakh. There were several people standing there. Now we know, it was that first committee that was to be formed. It was Silva Kaputikyan, Igor Muradyan, and several such people. They simply presented the situation, that was, in Artsakh, in Stepanakert, there was that session of the Executive Committee, that was the session of the Regional Council, that it passed a decision to apply to the Soviet Union with a request to transfer them from Azerbaijan to Armenia, and that this caused strong anger on the part of the Azerbaijanis, they threatened to attack, they said that blood would be shed, and so on, and that it was a very difficult situation at that moment. And what did they suggest to us? They said we had to stay there, we had to stay at night, we had to watch so that if something suddenly happened, we could react very quickly. And so my ticket was lost, that movie ticket was lost.”

Ոսկանյանի կարծիքով Ղարաբաղյան շարժման տարիներին համալսարանի մթնոլորտը բավականաչափ ազատ էր։ Երբ շարժումն արդեն բավականին մեծ թափ էր ստացել, հիմնական Ղարաբաղ կոմիտեից զատ առաջացել էր նաև տեղական կոմիտեների հսկայական ցանց։ Նման կոմիտե կար նաև Երևանի Պետական Համալսարանում, և Աշոտ Ոսկանյանը պատմության ֆակուլտետի [այդ տարիներին փիլիսոփայության բաժինը պատմության ֆակուլտետի կազմում էր] «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ էր։ Ոսկանյանը հիշում է, որ․ «բոլոր հիմնարկներում կային «Ղարաբաղ» կոմիտեներ։ Օրինակ, Երևանի Պետական Համալսարանում կար Երևանի Պետական Համալսարանի «Ղարաբաղ» կոմիտե և ամեն մի ֆակուլտետի «Ղարաբաղ» կոմիտե։ Ես, օրինակ, պատմության ֆակուլտետի «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ էի։ Եվ էդ ցանցը շատ կարևոր էր, որովհետև ցանցային բնույթ էր։ Այսինքն մի կողմից մենք ունեինք տեղ, որտեղ որոշումներն ընդունվում էին, բայց մյուս կողմից դա ցանց էր, էսպես բուրգ չէր, ցանց էր կարևոր։ Եվ, օրինակ, ասենք այդ ժամանակ էդ կոմիտեները ազատ հավաքվում էին, ժողովներ էին անում, որևէ խնդիր դրա հետ կապված չկար»։ 

According to Voskanyan, during the years of the Karabakh Movement, the atmosphere of the university was quite liberal. When the movement had gained momentum, apart from the main “Karabakh” committee, a huge network of local committees also emerged. There was also such a committee at Yerevan State University, and Ashot Voskanyan was a member of the “Karabakh” committee of the History Department [in those years Philosophy was within the History Department]. Voskanyan recalls that “There was a “Karabakh” committees in every organization. For example, in Yerevan State University, there was a YSU “Karabakh” committee, and a “Karabakh” committee in each department. For example, I was a member of the “Karabakh” committee of the History Department. And that network was very important, because it was a network. In other words, on the one hand, we had a place where decisions were made, but on the other hand, it was a network, it was not a pyramid, and it was important that it was a network. And at that time those committees met freely, held meetings, there were no problems related to that.”

Շարժման հենց սկզբից հրապարակում լինելով՝ Ոսկանյանը տեսել է, թե ինչպես է մարդկային զանգվածն օր-օրի աճում։ Նա շարժումը բնորոշում է որպես մի ահռելի լար, ահռելի պաթոս․ «Եվ դա մի ահռելի իհարկե լար էր, ահռելի պաթոս էր։ Ես չեմ հիշում, երրորդ թե չորրորդ օրն էր, երբ որ արդեն բավական մարդ կար, էնտեղ ուրեմն, ելույթ ունեցավ անվտանգության ղեկավարը, որը կոչ արեց՝ գնացեք, գնացեք, ուրեմն ցրվեք, հերիք է ինչ որ արեցիք, ինչ որ խոսեցիք, հասկացանք։ Ես էլ ինչ-որ ոգորված էի, էդտեղ սկսեցի ուրեմն գոռալ, որ դա ի՞նչ ժողովրդավարություն է, ուրեմն ձեր ժողովրդավարությունը երեք օրով էր, չորրորդ օրը էլ արդեն ժողովրդավարություն չի։ Նայում էր էսպես, սուր հայացքով նայում է վրաս, հա, և ինչն էր հետաքրքիր, որ հետո իմ կողքին կանգնած էին մի քանի տղա, չէի էլ իրենց ճանաչում, պարզվեց իմ ուսանողներն են, թե ընկեր Ոսկանյան, ասեց, մենք էստեղ կանգնած էինք, որ հանկարծ եթե ձեզ բան պատահի մենք ձեզ օգնենք։ Այդ պաթոսը կար»։

Being on the square from the very beginning of the Movement, Voskanyan saw how the human mass grew day by day. He defines the movement as an enormous string, an enormous pathos: “And it was certainly a huge string, it was a huge pathos. I don‘t remember, it was the third or fourth day, when there were already enough people, then the head of the security made a speech, and he told people to go [home], ‘go, disperse, it’s enough what you have done, what you have said, we understood.’ I was also somewhat excited, and I started shouting ‘What kind of democracy is this? So, your democracy was for three days, and on the fourth day it is no longer democracy.’ He was looking at me like this, with a sharp look, yes, and what was interesting was that there were several boys standing next to me, I didn‘t even know them, it turned out they were my students, and they said ‘Comrade Voskanyan, we were standing here, in case something suddenly happened to you, we would help you.’ There was that pathos.”

Ղարաբաղյան շարժման հանրահավաքներին մասնակցում էր Հայաստանի բուհերի գրեթե ողջ ուսանողությունը։ Ինչ-որ փուլից սկսած՝ գործադուլներն ու դասադուլները համատարած բնույթ էին կրում։ Ոմանք վկայում են, որ դասախոսները քննություններն ու ստուգարքներն ընդունում էին հենց Օպերայի հրապարակում։ Ոսկանյանը պատմում է, որ ճիշտ է, դասադուլները համատարած էին, սակայն դա չէր լինում դասախոսի նախաձեռնությամբ, «իրանք ուսանողներն էին որոշում, մենք էլ ասենք թե չէինք դրան խանգարում։ Բայց գնալ, ասենք թե և ուսանողին ասել՝ գիտես ինչ, դու պետք է գնաս դասադուլի, նման բան չի եղել»։ Ուշագրավ է նաև, որ Ոսկանյանի վկայությամբ համալսարանի Կոմունիստական կուսակցության կառույցներն օգտագործվում էին հենց Ղարաբաղին առնչվող խնդիրների քննարկման համար՝ հատկապես այն ժամանակ, երբ որևէ բան անելն արգելվում էր, որովհետև «եթե ուրիշ բաներ չի կարելի անել, ախպեր ջան, կոմունիստական ժողով կարելի՞ ա անել»։  

Almost all the students of the Armenian universities participated in the rallies of the Karabakh movement. From a certain phase, strikes were widespread. Some testify that professors and lecturers took the exams and tests right on the Opera Square. According to Voskanyan, while the strikes were widespread, they were not initiated by the lecturers, “the students decided, and we did not interfere with it; there was nothing like forcing the students to go on strike, nothing like that happened.” Noteworthy is Voskanyan’s account that the Communist structures at the university were utilized to discuss the issues related to Karabakh, especially when it was forbidden to do anything because “when other things cannot be done, a communist assembly can be held.”

1990թ․ լրանում է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի (խորհրդարան) ժամկետը: Անհրաժեշտ էր նոր ընտրություններ կազմակերպել։ Ոսկանյանը ևս առաջադրվում է։ Շարժման ընթացքում Աշոտի՝ մամուլում ունեցած հրապարակումները գրավել էին  «Ղարաբաղ» կոմիտեի ուշադրությունը և Կոմիտեն սկսում է օգնել նրան նախընտրական պայքարում, իր վկայությամբ՝ «պլակատներ կախել` համարելով, որ ես էնտեղ կարող եմ ինչ որ դեր խաղալ»։ Ոսկանյանի ընտրատարածքում հինգ թեկնածու կար։ «Մեկը Սեն Արևշատյանն էր, որ ինձ համար շատ անհարմար էր, որովհետև Սեն Արևշատյանը համ էլ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի տնօրենն էր Մատենադարանում։ Մյուսը Վահագն Գրիգորյանն էր, գրողը, և երկու ինչ-որ էսպես կասկածելի կիսաքրեական տիպեր։ Հետո էդ կիսաքրեական դեմքերը, ուրեմն, տեսնելով, որ իրենք շանս չունեն, իրենց թեկնածությունները հանեցին, և ինձ համար շատ հուզիչ էր, երբ որ ես մի օր ուրեմն գնացի էնտեղ, ինձ ցույց տվեցին Վահագն Գրիգորյանի նամակը, որ ես էստեղ մասնակցում էի նրա համար, որպեսզի թույլ չտամ, որ քրեական տարրերը գան, օգտագործեն այս հարթակը։ էստեղ մնացել են Աշոտ Ոսկանյանը և Սեն Արևշատյանը, երկուսն էլ ինձ համար շատ հարգելի մարդիկ են, ով էլ լինի ես ուրախ կլինեմ, ես իմ թեկնածությունը հանում եմ»։ Ի վերջո ընտրվում է Աշոտ Ոսկանյանը, որն իր ընտրությունը հումորով է մեկնաբանում․ «Դե ես ավելի ջահել և եռանդուն էի, Սենը մի քիչ ավելի շատ քաղաքակիրթ էր, դրա համար ես ուրեմն հաղթեցի այստեղ և հայտնվեցի Պառլամենտում»։ 

In 1990, the term of the Supreme Council (Parliament) of the Armenian SSR was over. It was necessary to organize new elections. Voskanyan was also nominated. During the Movement, Ashot’s publications in the press attracted the attention of the “Karabakh” Committee, and the Committee started to help him in the election campaign, in his words, “posting posters, considering that I can play some role there.” There were five candidates in Voskanyan’s constituency. “One was Sen Arevshatyan, and I was not comfortable with that, because Sen Arevshatyan was also the director of Levon Ter-Petrosyan in Matenadaran. The other was Vahagn Grigoryan, the writer, and the other two were somewhat suspicious semi-criminal types. Then those semi-criminals, seeing that they had no chance, withdrew their candidacies. One day, when I went there, they showed me Vahagn Grigoryan’s letter, and I was very moved by it. The latter said the following: ‘I have participated [in the elections], so as to not allow criminal elements to come and use the platform. Now Ashot Vskanyan and Sen Arevshatyan are left here, they both are very respected people for me. I will be happy with whoever gets elected. I withdraw my candidacy.’” In the end, Ashot Voskanyan was the one to be elected. He explains his election with humor: “Well, I was younger and more energetic, Sen was a little more civilized, that’s why I won here and ended up in the Parliament.”

Հայաստանի անկախացում, սահմանադրության ընդունում

Independence of Armenia, adoption of the constitution

Խորհրադարանում Աշոտ Ոսկանյանն ընտրվում է մանդատային հանձնաժողովի նախագահ, ինչպես նաև Սահմանադրական հանձնաժողովի անդամ։ Ոսկանյանն այդ տարիների Խորհրդարանը հիշում է որպես բանավեճերի հարթակ, որտեղ յուրաքանչյուր մեծ կամ փոքր հարց խորությամբ քննարկվում էր։ Որպես օրինակ նա մասնավորապես հիշում է Հայաստանի անկախության հռչակման շուրջ ծավալված քննարկումները․ «Ուրեմն բավական բարդ իրավիճակ է, արդեն Սովետական Միությունը փլուզվում է, և քննարկվում է երկու կոնցեպտ․ մենք կամ հիմա ասում ենք, որ մենք անկախանում ենք, կամ էլ մենք ասում ենք, որ կա Սովետական Միության օրենք, որը ասում է, որ կարելի է անկախանալ, հանրապետությունը իրավունք ունի անկախանալ, և մենք անկախանում ենք Սովետական Միության օրենքով։ Որպեսզի լեգիտիմությունը մեր անկախության պահպանենք։ Մեռնեմ օրենքի զորությանը։ Բայց էստեղ մյուս կարծիքն էլ այն է՝ բայց կներեք, էդ եթե մենք գնանք այդ ճանապարհով, դա նշանակում է, որ էդ օրենքը պահանջում է, որ դու հայտարարում ես, որ դու պետք է ռեֆերենդում նշանակես, վեց ամիս հետո միայն դու իրավունք ունես էդ ռեֆերենդումը նշանակել, ի՞նչ գիտես՝ էս վեց ամսվա մեջ ինչ կլինի։ Եվ դրա հիման վրա, ուրմն, ահռելի բանավեճ։ […] Մարդիկ դուրս են գալիս, բանավիճում են․ ո՞րն է ճիշտ, ո՞ր ճանապարհն է ճիշտ։ Վերջը ընտրվեց փաստորեն էդ օրենքով գնալը և դա էլ հետաքրքիր էր, որովհետև օրենքով գնալը ընտրվեց, մարտի 21-ին որոշվեց, որ մենք ռեֆերենդում ենք անում, ռեֆերենդում անում ենք կես տարի հետո, որը նշանակում է սեպտեմբերի 21-ին, այդ ընթացքում լինում է Պուտչը Գարբաչովի դեմ, երկիրը փլուզվում է, ամենաանկապ հանրապետությունները ասում են մենք անկախ ենք, սկսում է էդ սուվերենությունների շքերթը, հայ ժողովուրդը նստած ա։ Տղերք, բա դու՞ք։ Մենք օրենքով, մեռնեմ օրենքի զորությանը»։

In the Parliament, Ashot Voskanyan was elected as the Chairman of the Committee on Mandate, as well as a member of the Constitutional Committee. Voskanyan remembers the Parliament of those years as a platform for debates, where every big or small issue was discussed in depth. As an example, he particularly remembers the discussions on the declaration of Armenia’s independence: “So, it was quite a complicated situation, the Soviet Union was already collapsing, and two concepts were being discussed: we either say now that we are becoming independent, or we say that there is the law of the Soviet Union, which says that it is possible to become independent, that the republic has the right to become independent, and we are becoming independent in accordance with the Law of the Soviet Union. So as to preserve the legitimacy of our independence. I praise the power of Law. But the other opinion is: if you opt for the legal path, the Law requires you to first announce that you are going to organize a referendum, and announce about the referendum six months prior to the actual date of the referendum, and you don’t know what will happen in these six months. And there were huge debates on this. […] People come out and debate: what is right, which way is right? In the end, the legal path was actually chosen. And that was also interesting. We opted for the legal path on March 21 and to do a referendum in six months, i.e. on September 21. During this period the Putsch against Gorbachev took place, the country was collapsing, the most remote republics said they were independent, the parade of sovereignties commenced. The Armenian people are sitting. How about you, guys? We will do it in accordance with the Law, we praise the power of Law.”

Ոսկանյանը վկայում է, որ Հայաստանի Հանրապետության առաջին Սահմանադրության մշակման աշխատանքները ևս շատ ակտիվ քննարկումներով և մեծ վեճերով են ընթացել, քանի որ Սահմանադրական հանձնաժողովի աշխատանքներին մասնակցում էին բոլոր քաղաքական ուժերը, ինչպես նաև անկախ անհատներ։ Վեճերը հիմնականում կապված էին ազգային հարցերի հետ, քանի որ հանձանժողովի անդամների մի մասը գտնում էր, որ Սահմանադրության մեջ պետք է նշվի Ցեղասպանության և հայ ժողովրդի պահանջատիրության մասին։ Հանձնաժողովի այն թևը, որին հարում էր Ոսկանյանը, գտնում էր նման բան չի կարելի ներառել Սահմանադրության մեջ, քանի որ Հայաստանն այլևս չունի Ռուսաստանի պաշտպանությունը և պետք է որոշակի հարաբերություններ կառուցի Թուրքիայի հետ, իսկ Սահմանադրության մեջ Ցեղասպանության և պահանջատիրության մասին նշելու դեպքում Թուրքիայի հետ հնարավոր չի լինի հարաբերություններ կառուցել։ Ոսկանյանը կարծում է, որ «դա ահռելի վեճեր էին։ […] Մարդիկ, որոնք որևէ կուսակցության չեն պատկանում, ասում են ո՞նց կարող ա լինել, որ անկախ հայկական, ուրեմն, պետությունը Սահմանադրություն ընդունի և ցեղասպանության մասին չգրի։ Սա լուրջ, ռեալ, բովանդակալից վեճ էր։ Էնպես չի, էլի, որ մեկը դիտավորյալ ինչ-որ դեմագոգիա անի։ Չէ՛, խնդիր էր»։ Ի վերջո գալիս են կոմպրոմիսային լուծման, ըստ որի, քանի որ Անկախության հռչակագրում գրված է Ցեղասպանության մասին, Սահմանադրության մեջ այն չի հիշատակվում, սակայն նշվում է, որ Անկախության հռչակագիրը կազմում է սահմանադրության անքակտելի մասը։ 

According to Voskanyan the work on the development of the first Constitution of the Republic of Armenia also took place with very active discussions and great debates, because all political forces, as well as independent individuals, participated in the work of the Constitutional Commission. The debates were mainly related to national issues, as some of the members of the commission believed that the Genocide and the claims of the Armenian people should be mentioned in the Constitution. The wing of the commission, to which Voskanyan belonged, believed that such a thing could not be included in the Constitution, because Armenia no longer had the protection of Russia, and it had to build certain relations with Turkey, and if the Constitution mentioned the Genocide and Armenian claims, it would not be possible to build relations with Turkey. Voskanyan believes that “this was a serious, real, meaningful debate. It was not like someone was deliberately doing some kind of demagogy. No, it was a [real] problem.” In the end, they came to a compromise: since the Genocide was mentioned in the Declaration of Independence, it would not be mentioned in the Constitution, but the Declaration of Independence would be declared as an inseparable part of the Constitution.