Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Hranush Kharatyan Հրանուշ Խառատյան (* 1952)

• Ծնվել է 1952թ․, Ադրբեջանական ԽՍՀ հայաբնակ Ջագիր գյուղում

• 1975թ․ ավարտել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետը

• 1982թ. ավարտել է ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի Ազգագրության ինստիտուտի ասպիրանտուրան

• 1979-1989թթ. հանդիսացել է Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտի գիտաշխատող

• 1990-1992թթ. աշխատել է որպես ավագ գիտաշխատող ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի ազգագրության ամբիոնում

• 1992-1993թթ. հանդիսացել է Երևանի փոխքաղաքապետ Կրթության և մշակույթի գծով

• 1993-1994թթ. աշխատել է ՀՀ Նախագահի աշխատակազմում՝ որպես Կովկասի անվտանգության հարցերով առաջատար մասնագետ/փորձագետ

• 1994-2000թթ. եղել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի ազգագրության ամբիոնի վարիչ

• 2001-2003թթ. ղեկավարել է գործընկերների հետ հիմնադրած «Հազարաշեն» Ազգաբանական հետազոտությունների հայկական կենտրոն ՀԿ-ն

• 2004-2008թթ. ղեկավարել է ՀՀ Կառավարության Ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչությունը

• 2009-2011թթ. ղեկավարել է Բրյուսովի անվան Երևանի պետական լեզվագիտական համալսարանի Մարդաբանության և միջմշակութային հաղորդակցության կենտրոնը

• 2008- մինչ օրս առաջատար գիտաշխատող է ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում

Վաղ մանկությունը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում 

Early Childhood in the Azerbaijani SSR 

Հրանուշ Խառատյանը ծնվել է 1952թ․ փետրվարի 18-ին, Ադրբեջանական ԽՍՀ Շամխորի շրջանի Ջագիր գյուղում։ Դպրոցական տարիքում ընտանիքի հետ միասին տեղափոխվել է սկզբում Ադրբեջանական ԽՍՀ Շամխոր քաղաք, այնուհետև, 1960-ական թվականներին Ադրբեջանի հայկական բնակավայրերից Հայաստան կազմակերպված ներգաղթի ժամանակ, Հայկական ԽՍՀ Նոր Հաճն ավան։ Խառատյանը Ջագիրի մասին պատմում է հետևյալը. «այդ գյուղը Շամխորի շրջանի լեռնային 9 գյուղերից մեկն էր, դրանք բոլորը [հայկական էին]… հարթավայրն ամբողջովին ադրբեջանական էր, էդ 9 գյուղերը տարբեր չափեր ունեին, և դրանցից  երեքը-չորսը ավելի շատ էդ մեծ գյուղերից ամառանոց համարված տարածքներում հետո աճած գյուղեր էին […]: Ջագիրը մի քիչ մեծ գյուղ էր, էնտեղ միջնակարգ դպրոց կար, և էդ գյուղերից գալիս էին յոթնամյայից հետո Ջագիրում ավարտելու, և մեր տներում էին ապրում։ Այսինքն, ընդհանուր առմամբ մեր կյանքը, իմ մանկական տարիների կյանքը բազմամարդ էր, այսինքն, էնտեղ ընտանիք հասկացողությունը բավական ընդարձակ հասկացողություն էր»:

Hranush Kharatyan was born on February 18, 1952, in Jagir village of Shamkhor region of the Azerbaijani SSR. At school age, together with her family she moved first to Shamkhor town of the Azerbaijani SSR, and then, during the organized immigration from Armenian settlements in Azerbaijan to Armenia in the 1960s, to the town of Nor Hachn, Armenian SSR. Kharatyan tells the following about Jagir: “that village was one of 9 mountainous villages in the Shamkhor region, all of them [were Armenian]… the plain was entirely Azerbaijani, those 9 villages had different sizes, and three or four of them were villages that had grown up later in the areas considered summer residences of those larger villages […]. Jagir was a rather large village, there was a secondary school there, and people from those villages came to finish schooling in Jagir after the seventh grade, and they lived in our houses. In other words, in general, our life, the life of my childhood, was full of people, so the concept of family there was quite broad.”

Խառատյանը դեռ դպրոցի կրտսեր դասարաններում էր, երբ ընտանիքը Ջագիրից տեղափոխվում է շրջկենտրոն՝ Շամխոր: Նրա վկայությամբ. «[Շամխորին] ամբողջ շրջակա գյուղերը Լեմս էին ասում, որովհետև Շամխորը 19-րդ դարի սկզբներից հիմնականում գերմանական քաղաք էր, Շամխորը և Խանլարը գերմանական քաղաքներ էին։ Ուրեմն «նեմեց» բառից «լեմսն» էր մնացել, որոնց, երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ, գերմանացիներին, բոլորին աքսորել էին, որոնց տները դատարկվել էին: Էս քաղաքը կառուցված էր, չնայած ինքը շատ հին քաղաք էր, բայց ընդհանուր առմամբ էդ գերմանացիները էդ 19-րդ դարի ընթացքում, էդ 150 տարիների ընթացքում էնքան էին վերակառուցել կամ կառուցել նոր քաղաք, որ ինքը իրականում գերմանական շնչով կառուցված քաղաք էր՝ ուղիղ փողոցներ, ճարտարապետական հատակագծով, ջրահեռացման լավ համակարգով: Սա ես նույնիսկ հստակ հիշում եմ, անպայման քաղաքային այգով: Էդ հիշում եմ, որովհետև էդ քաղաքային այգում հաճախ պարեր էին լինում, և մենք գնում էինք, իմ քույրը պարել սիրում էր, համերգներ էին լինում, և մենք գնում էինք նրա համերգը նայելու։  Էն տունը, որտեղ մենք էինք ապրում, նույնպես նախկին գերմանացիների տներից էր: Նախկին՝ այսինքն աքսորված գերմանացիների տներից էր․ բակ էր 2 տներով, մեկում մենք էինք ապրում, մեկում մի ադրբեջանցի ընտանիք էր ապրում, որոնց հետ մենք ամենասերտ հարաբերություններն ունեինք։ Եվ ես շատ տարբեր հիշողություններ ունեմ, թե ինչպես նրանք խուսափում էին, մերոնք խոզ էին պահում, խոզից, մենք խուսափում էինք հաշիշից: Հաշիշը, որ նարկոտիկ չէր որպես օգտագործվում,  բայց շատ իրանք ցանում էին, և երեխաներին քնեցնելիս օգտագործում էին: Հաշիշը դա կակաչն ա, կակաչի սերմը իրականում»։

Շամխորում Առաքելյան [Հրանուշ Խառատյանի օրիորդական ազգանունը] ընտանիքի երեխաները  հաճախել են Կառլ Մարքսի անվան դպրոց: Խառատյանի վկայությամբ դպրոցը համարվում էր քաղաքի լավագույն դպրոցը և ուներ երկու՝ հայկական և ռուսական բաժին, և իրենք սովորում էին հայկական բաժնում: 

Kharatyan was still in the junior grades of school when her family moved from Jagir to the regional center, Shamkhor. According to her: “All the villages surrounding [Shamkhor] called it Lems, because Shamkhor had been a predominantly German town since the beginning of the 19th century, Shamkhor and Khanlar were German towns. So, from the word ‘Nemets’ [Russian word “немец”] there was ՛lems՛, while the Germans were deported during the Second World War, and their houses were emptied. Although it was a very old settlement, in general the city was built by Germans, and those Germans had rebuilt or built a new city during the 19th century, during those 150 years, and it was actually a city built with a German spirit: straight streets, with an architectural plan, with a good drainage system. I even remember this clearly, it had a city park. I remember this, because there were often dances in that city park, and we would go, my sister loved to dance, there were concerts, and we would go to see her concert. The house where we lived was also one of the former houses of Germans. It was a former German house, that is, of deported Germans. It was a yard with 2 houses, we lived in one, and an Azerbaijani family lived in the other, with whom we had the closest relations. And I have various memories of how they avoided our pigs [we kept pigs], and we avoided hashish, hashish, which was not used as a narcotic, but they used to sow a lot of it, and they used it to put children to sleep. Hashish is the poppy, poppy seeds actually.”

The children of the Arakelyan [Hranush Kharatyan‘s maiden name] family attended Karl Marx School in Shamkhor. According to Kharatyan, the school was considered the best school in the city and had two sections: Armenian and Russian, and they studied in the Armenian section.

Դպրոց, համալսարան, ասպիրանտուրա

School, University and Postgraduate Years

Հայաստանում Հրանուշենց ընտանիքը հաստատվում է Նոր Հաճն ավանում: Տեղափոխության պատմությունը Հրանուշը հետևյալ կերպ է հիշում. «Հայրս եկել էր Նոր Հաճն, առանց իմանալու դա ինչ ա, ինչ չէ, ուղղակի էկել էր, բուն իմաստով, էկել էր Շամխորից իջել էր Երևանի կայարանում, և առաջին ավտոբուսը, որը տեսել էր գրած, փոքր պազ, «Նոր Հաճն», նստել էր ու գնացել, տեսել էր շոգ տեղ ա, իջել էր՝ ի՞նչ կա էստեղ, գործարան կա, գնացել էր էդ գործարան, ինքը շատ լավ վարպետ էր ճիշտն ասած, գնացել էր և անմիջապես ասել էր ես կարամ էս-էս, պե՞տք եմ ձեզ։ Ասել էին՝ հա»։ Մի տարուց հայրը նաև բնակարան է ստանում և բերում է ընտանիքը: Հրանուշն այդ ժամանակ արդեն յոթերորդ դասարանի աշակերտ էր: 

In Armenia, Hranush’s family settled in the town of Nor Hachn. Hranush recalls the story of the move as follows: “My father came to Nor Hachn, without knowing what it was or what it wasn’t, he just came, literally, he came from Shamkhor, got off at the Yerevan station, and the first bus he saw with a sign, a small one, “Nor Hachn,” he got on and arrived there, he saw a hot place, he got off, what’s there here? There’s a factory, he went to that factory. He was a very good master, to be honest, he went and immediately introduced himself, telling about the things he could do and asking whether they needed him. And they said yes.” A year later, his father also got an apartment and brought his family. Hranush was already a seventh-grader at that time.

Սակայն Հրանուշը Նոր Հաճնի դպրոցում երկար չի սովորում՝ ժամանակի համար բավականին արտասովոր պատմության պատճառով: Նոր Հաճնի դպրոցում դասավանդում էր մի շատ ուժեղ մաթեմատիկայի ուսուցիչ՝ ընկեր Վահանյանը, որին աշակերտները, այդ թվում Հրանուշը, շատ էին սիրում: Նրա վկայությամբ՝ Վահանյանը խիստ էր, սակայն  շատ լավ էր բացատրում մաթեմատիկան, ինչի շնորհիվ նրա աշակերտները ոչ միայն կարողանում, այլև սիրով լուծում էին անգամ շատ բարդ խնդիրները: Նրանց դասարանն ինչ-որ տեղից իմանում է, որ Վահանյանին ուզում են դպրոցից հեռացնել, սակայն պատճառը չեն ասում: Աշակերտները որոշում են ի նշան բողոքի դասադուլ անել, ինչն այն թվերին բավականին հազվադեպ էր պատահում: Աշակերտների բողոքի շնորհիվ ուսուցչին պահում են մինչև ուսումնական տարվա վերջ, սակայն հետո, այնուամենայնիվ հեռացնում են, իսկ նրա աշակերտները որոշում են փոխել դպրոցը: Հրանուշը պատմում է. «Ես մինչև հիմա չգիտեմ պատճառը, բայց էրէխեքը սաղ էլի հիմնական որոշեցին, որ եթե Վահանյանին հեռացնում են, Վահանյանը որ դպրոց գնաց, գնում ենք նրա հետևից էդ դպրոց։ Վահանյանին տարան Աբովյան քաղաքում մի դպրոց, մեր ամբողջ դասարանը գնաց նրանց հետևից։ Իմ ծնողները չթողեցին, և ես էլ ասեցի, որ ես էլ չեմ գնալու դպրոց, և հենց էդ պահին հայտարարություն էր Շահինյանի անվան ֆիզմաթ դպրոց, համալսարանին կից: Հայրս ասեց՝ եթե չես գնալու [Նոր Հաճնի դպրոց], եթե էդպես ա, գնա էստեղ քննություն տուր, եթե կընդունվես, ես կթողնեմ։ Եկանք քննություն տվեցինք, ես և մեր դասարանից մի աղջիկ, երկուսով էինք, նրա հայրն էլ մեզ հարևան էր, չէին թողել։ Մենք երկուսով եկանք և ընդունվեցինք էս դպրոցը, մյուսները լրիվ գնացին Աբովյանի Վահանյանի դպրոցը: Էդ մեր ավարտելու տարին ու մեր դպրոցը շրջանավարտ չուներ, իններորդ, տասերորդ դասարան չունեցավ էդ դպրոցը, որովհետև բոլորը գնացին»։

However, due to a rather extraordinary story for the time, Hranush did not study at the Nor Hachn school for long. A very strong Math teacher, Comrade Vahanyan, taught at the Nor Hachn school. The students, including Hranush, liked him a lot. According to her, Vahanyan was strict, but he explained mathematics very well, thanks to which they not only managed, but also liked solving even very difficult math problems. Hranush’s class learned from somewhere that Vahanyan was going to be fired, but they were not told the reason. The students decided to go on strike in protest, which was quite unusual in those days. Thanks to the students’ protests, the teacher was kept until the end of the school year, but then he was fired anyway, and his students decided to change their school. Hranush recalled: “I still do not know the reason, but the students decided that if Vahanyan was to be fired, they would follow him to the school he would go. Vahanyan was transferred to a school in the city of Abovyan, and our entire class followed him. My parents didn’t allow me, and I said that I wasn’t going to go to [Nor Hachn] school either, and at that very moment there was an announcement about the admissions to Shahinyan Physics and Mathematics Specialized School under the University [YSU]. My father said to me to take the admission exams to that school if I was not going to go to [Nor Hachn] school, and if I would be accepted, he would let me study there. We went and took the exam, me and another girl from our class. There were two of us, her father was our neighbor, and she wasn’t allowed either [to follow Vahanyan]. The two of us went and were accepted to that school, all the others went to Vahanyan’s school in Abovyan. In our graduation year our Nor Hachn school didn’t have any graduates, that school didn’t have any ninth or tenth graders, because everyone left.”

ԵՊՀ առընթեր Արտաշես Շահինյանի անվան Ֆիզիկամաթեմատիկական հատուկ դպրոցը հիմնվել էր ընդամենը մեկ տարի առաջ, 1965թ.՝ ակադեմիկոս Շահինյանի նախաձեռնությամբ: Այն իր տեսակի մեջ եզակի էր, քանի որ հատուկ ընտրությամբ ընդունում էր միայն շատ ընդունակ երեխաների ոչ միայն Հայաստանից, այլև ԽՍՀՄ այլ հանրապետություններից: Ոչ երևանցի աշակերտների, այդ թվում և Խառատյանի համար, դպրոցը գիշերօթիկ էր: Հենց այս դպրոցում սովորելու տարիներին Հրանուշն առաջին անգամ բախվում է Խորհրադային գրաքննությանն ու ԱԱԾ-ին, երբ գիշերօթիկի աշակերտներով ինչ-որ մեկի բերած Աստվածաշունչն են կարդում: «Շատ վստահ չեմ թե շատ բան էինք հասկանում, բայց գիտեինք արդեն՝ «Ծննդոց» գիրք կա, գիտեինք արդեն «Հին կտակարան» կա, «Նոր կտակարան» կա, գիտեինք արդեն Քրիստոսի կենսագրություն կա, երբ որ մեզ բռնացրին էդ «կեղտոտ» գործի վրա։ Էլի չեմ հիշում, թե ոնց բռնացրին, ինչ արեցին, բայց հիշում եմ, որ առաջին, օրինակ, իմ տագնապը էն էր, որ դպրոց եկան լիքը պագոնավոր մարդիկ, ու սկսեցին բոլորիս կանչել տնօրենի մոտ: Բոլորիս չէ, երևի հիմնականում գիշերօթիկ մնացողներն էին էդ կարդացողները, բայց չեմ հիշում, երևի նաև երևանցիներին: Մեզ հիմնական հարցն էն էր, թե որտեղից ա էդ գիրքը։ Ինձ մինչև հիմա զարմացնում ա, որ ոչ մեկ չէր էլ հարցնում, թե, օրինակ, ի՞նչ կար էդ գրքում, ի՞նչ կարդացիք, բոլորն ասում էին՝ որտեղի՞ց ա էդ գիրքը։ Ես ճիշտն ասած մինչև հիմա չգիտեմ՝ որտեղից էր էդ գիքը և չգիտեմ եթե իմանայի՝ կասեի՞ որտեղից ա թե որտեղից չի։ Բայց էդ էր, գոնե իմ իմացած գլխավոր հարցը։ Թերթերը գրեցին մեր մասին․ Ու՞ր ա նայում Սպանդարյանի [կուս]կազմակերպությունը, դպրոցներում կղերական, կրոնական գրականություն, բան, հավատ կրոն և այլն, սաղ խառնեցին իրար, մի երկու ուսուցչի հեռացրին դպրոցից։ Երևի էդպես էլ չգտան՝ որտեղից էր, որովհետև աշակերտներից ոչ մեկին… հաա, մեր վրա մատ էին թափ տալիս՝ դպրոցից կհեռացնենք, բան, բայց էդ չեղավ։ Բայց էդ ամբողջ մի երկու ամիս տևեց էդ պրոցեսը: Հետո թերթում մենք կարդում էինք, մեզնից ինչ-որ մեկի անունը, կարծեմ, չկար թերթերում։ Բայց կար, որ դա աշակերտները գիշերները և այլն, մի խոսքով մի էդպես ծանր վախեցած էինք շատ։ Ես գոնե վախեցած էի, չգիտեմ, կարող ա մեկ ուրիշը էդքան վախեցած չէր։ Բայց ուրեմն դա էլ էդ պագոնավոր մարդկանց մուտքը, հետո երկար ժամանակ ռիսկ չէին անում էդ մասին խոսլու, մեր ուսուցիչները, մեզ հետ, օրինակ, չխոսեցին էդ մասին, որովհետև դա դպրոցի, կամ ամեն մի դպրոց ուներ կուսկազմակերպություն, էդ դպրոցի կուսկազմակերպության քարտուղարը կարծում եմ ընկել էլ, տեսականորեն կարծում եմ, որ ընկել էր շատ ծանր կացության մեջ, և կային նաև շատ կուսակցական ուսուցիչներ, նրանց համար շատ ավելի պատասխանատու էր։ Ես չգիտեմ կային արդյոք ոչ կուսակցկան ուսուցիչներ, ենթադրում եմ, որ կային, բայց կուսակցության համար պատսխանատվություն կար, և ուսուցիչները մի քիչ շատ զգույշ էին, էդ թեման ընդհանրապես չքննարկվեց դպրոցում։ Բայց դա երկար ժամանակ տենց սպառնալիքի նման կախված մի թեմա էր։ Ես դա չեմ հիշում կամ 68 թիվն էր, կամ 69, բայց էդ տարիների թերթերում ցանկացած մեկը կարող ա էդ տեսնել»։

The Artashes Shahinyan Special School of Physics and Mathematics under YSU was founded only a year earlier, in 1965, on the initiative of the Academician Shahinyan. It was unique in its kind, as it accepted only very gifted children, not only from Armenia, but also from other republics of the USSR, through special selection. For students from outside Yerevan, including Kharatyan, the school was a boarding school. It was during her years of studying at this school that Hranush first encountered Soviet censorship and the KGB, when the boarding school students read the Bible brought by someone. “I’m not sure that we understood much, but we already knew that there was The Book of Genesis, The New Testament and the Old Testament. We also knew there was the biography of Christ, when they caught us in that ‘dirty business’. I don’t even remember how they exactly caught us, nor how they punished us, but I remember that my first anxiety was that a lot of officers came to our school and then they started to call us to the school principal. Actually, not everybody, probably the readers were mainly the ones who lived in the dorms, and perhaps they also called the ones who were Yerevan natives. The main question asked was ‘where did you get the book from?’ To this day I am amazed that no one asked about what we read, what was in the book, everyone asked “where did you get that book from?’’ To tell the truth, I didn’t even know where that book came from, and if I knew it, would I tell where it came from or not? At least that was the main question that I remember. Newspapers published articles about our incident. “Where was Spandarian’s [Communist] organization looking? Religious literature in schools, faith, religion,” and so on. It all got mixed up and they even fired a few teachers from the school. Probably, they did not find where the books came from, because not a single student was expelled, even though they were threatening us. All that process lasted for two months, and we were following the newspapers, but as far as I remember none of our names appeared in the newspapers. However, there was a mention about pupils doing something at nights, etc., and we were very scared. At least I was scared, maybe the others weren’t that much. And that, the intrusion of the officers, they wouldn’t dare to discuss it long after. For example, none of our teachers talked to us about the incident. The schools at the time had a party organization, and the secretary of ours was having a rough time in my opinion, and there were also many [Communist] party members among the teachers, for them it was much more responsible. I don’t know for sure if there were non-communist teachers, I assume there were, but there was this responsibility towards the party, and the teachers were really careful so the incident was not a matter of discussion at the school. For a long time, it was a pending, threatening subject. I don’t remember the exact year, was it [19]68 or [19]69? But anyone can find that incident in the newspapers of those years.”

1970թ. Հրանուշ Առաքելյանն ընդունվում է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետ, որտեղ էլ ծանոթանում է համակուրսեցու և ապագա ամուսնու՝ Զավեն Խառատյանի հետ: Համալսարանում ուսանելու տարիներին Խառատյանն անձամբ չի մասնակցել գաղտնի հավաքների կամ բողոքի ցույցերի, սակայն հիշում է, որ ազգային թեմաներով հավաքներ ու քննարկումներ էին կազմակերպվում ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում. «Ես անձամբ իմ կողմից որևէ էդպիսի կոնկրետ դեպք չեմ հիշում, բայց իմ ուսանողական տարիներին, ընդհանուր առմամբ, կային հավաքներ: Դրանք հիմնականում ֆիզիկայի ֆակուլտետի տարածքում էին լինում: Օրինակ, շատ հայտնի էր՝ Կլոդ Մութաֆյանը Կիլիկիայում նկարահանումներ ա արել, սլայդներ ա բերել և ցույց ա տալիս։ Էդ ցույց տալը դա միայն ցուցադրություն չէր, դա էդ մթնոլորտում նաև հավաքվող մարդկանց կողմից քննարկումներն էին, քննարկումներ էին ինչպես ցեղասպանության խնդրի շուրջ, քննարկումներ էին ինչպես Ղարաբաղի խնդրի շուրջ։ Բայց ես դրանցում չեմ եղել, իմ ունեցած տեղեկությունները դրանք անորոշ լուրեր էին: Օրինակ, գիտեի որ մեր կուրսից, մեր կուրսից կարծեմ չէ, բայց մեզնից ցածր օրինակ, անունները չասեմ, կարևոր չեն, էսինչ մարդը մասնակցել ա: Ինչի՞ն ա մասնակցել՝ դե ցուցադրություն ա: Ես նույնիսկ չեմ կարծում, թե դրանք ինչ-որ կիսագաղտնի բաներ էին, ուղղակի  որոշակի հետաքրքրությունների շուրջ տևական հավաքներ էին, պարբերական հավաքներ էին, որոնք երևի կարևոր էին, հետաքրքիր էին, և որոնց մասնակիցները, հետագայում մի զգալի մասը դարձավ Ղարաբաղյան շարժման ակտիվիստներից էին: Այո՛, էդ մարդկաց մեջ էդպիսի քննարկումներ կային»։ 

In 1970, Hranush Arakelyan entered the Department of History of Yerevan State University, where she met fellow student and her future husband, Zaven Kharatyan. During her student years at the university, Kharatyan did not personally participate in secret gatherings or protests, but she remembers that gatherings and discussions on national topics were organized at the Department of Physics of Yerevan State University: “I don’t recall any specific incident, but in my student years there were gatherings. Those mostly took place in the building of the Department of Physics. For example, to watch the slides that the famous Claude Moutafian had shot in Cilicia. That presentation was not simply a presentation, it was something bigger, it was a platform where the people who were there could talk about many topics like the Genocide and Karabakh issue. But I did not take part in those. What I knew were mostly vague gossips. For example, I knew that someone from my department had participated in a presentation. I don’t even think those things were somewhat secret, but those were lasting gatherings, regular gatherings around certain interests. Probably they were important and interesting, and a significant number of participants of those gatherings later became activists of the Karabakh movement, and, yes, there were such discussions among those people.”

1976թ. Հրանուշն ընդունվում է ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի Ազգագրության ինստիտուտի ասպիրանտուրա Լենիգրադում: 1977թ. նա Լենինգրադում ամուսնանում է Զավեն Խառատյանի հետ, և զույգը տեղափոխվում է Մոսկվա, որտեղ Զավենը սովորում էր Ազգագրության ինստիտուտի ասպիրանտուրայում: Հասարակական գիտությունները ԽՍՀՄ-ում խստորեն վերահսկվում էին պետության կողմից: Հրանուշը, օրինակ, հիշում է, թե ինչպես են իր թեկնածուական ատենախոսությունից հանել մի ամբողջ գլուխ. «Իմ սեփական ատենախոսության մի գլուխը հանեցին: Ես հանգիստ հանեցի իմ ատենախոսության մի գլուխը: Ես գրում էի չերքեզահայերի մասին՝ Կրասնոդարի երկրամասի: Վերջին մի գլուխը սովետական շրջանն էր՝ մինչև 1913 թիվ մի փուլն էր, 13 թվից հետո։ Ես ձեզ պատմեմ դա ինչպես եղավ: Մեր գիտխորհուրդը քննարկեց: Ընդհանրապես վատ աշխատանք չէր, հետաքրքիր էր: Քննարկեցինք, լավ նկատառումներ ասվեցին, և այլն: Հետո, քննարկումից հետո, ինձ կանչում ա ասպիրանտուրայի բաժինը և ասում ա՝ աղջիկ ջան, էդ սաղ լավ ա, բայց սենց բան կա, եթե դու ուզում ես հաստատվի, արի էդ գլուխը հանի։ Ես էլ արդեն գիտեի, որ դա խնդրահարույց ա, որովհետև էնտեղ կար էմիգրանտական շարժում, սպիտակ վարձակալներ, Արմավիր քաղաքի կործանումը, չերքեզահայերի փոշիացումը, էդ հարցերը: Ես էլ շատ հեշտ համաձայնվեցի հանել։ Ասեցի՝ լավ, ես ուզում եմ, որ հաստատվի։ Ուրիշ խնդիր չկար, կար միայն այդ բաժինը հանել։ Բոլորը գիտեին, որ ես դա չեմ փոխի, բայց կարամ հանեմ։ Լենինգրադի գիտխորհուրդն էր, շատ նորմալ, լիբերալ, շատ կարգին մարդիկ: Բոլորը գիտեին՝ ինչ են ասում, բոլորը հասկանում էին, որ ուղղակի պայմանավորվում ենք, չենք առարկում, որ էդպես ա, բայց եթե դու ուզում ես պաշտպանես, ավելի լավ ա դու… շատ սիրալիր, շատ նորմալ էր, միշտ պայմանավորվում ես։ Ես պայմանավորվում եմ իրենց հետ, որ եթե իմ աշխատանքի մնացած, ընդեղ ոչ մի առարկություն չեղավ, ընդեղ քննարկվում էր նաև, օրինակ, Հյուսիսային Կովկասի և Ռուսաստանի, որովհետև դեպքերը Հյուսիսային Կովկասում էին զարգանում, Ռուսաստանի կողմից Հյուսիսային Կովկասի գրավման ընթցքում չերքեզահայերի հարցերը։ Դա էլ առարկություն չառաջացրեց, որովհետև դա կայսերական շրջանն ա, ցարիզմի շրջանն ա, կարաս մի քիչ ազատ լինես: Ա՛յ, սովետական շրջանի հետ կապված դու չես կարող ազատ լինել։ Սովետական շրջանը ազատություններն ա բերել, սովետական շրջանը հավասարությունն ա բերել, սովետական շրջանը արդարություն ա բերել, դու չես կարող սովետական շրջանին կպչել»։

In 1976 Hranush was accepted to the Ph.D. program at the Institute of Ethnography of the Academy of Sciences of USSR in Leningrad. She married Zaven Kharatyan in Leningrad in 1977, and the couple moved to Moscow where Zaven was a Ph.D. student at the Institute of Ethnography. Social sciences in the USSR were strictly controlled by the state. Hranush, for example, recalled how an entire chapter was removed from her PhD dissertation: “One of the chapters of my own dissertation was removed, and I easily agreed. I was writing about Circassian Armenians of Krasnodar, and the last Chapter was about the Soviet period, the previous Chapters were covering up until 1913, and that one was about the period after 1913.  Let me tell you how it happened. Our Board had discussed it, it was not a bad research, it was interesting, we had discussed it, people made good comments, etc. Then after the discussion I was called to the Ph.D. department and told that everything was fine, but if I wanted my dissertation to be approved, I had to remove that Chapter. I already knew that it could be problematic, because that Chapter covered emigrant movements, the Whites, the destruction of Armavir city, disappearance of Circassian Armenians, these questions, and I easily agreed to remove it. I said that I wanted my work to be approved. There was nothing else, just the removal of the Chapter. The only problem was that Chapter. Everyone knew that I wouldn’t change it, but could take it out. That was the Leningrad HAC, a quite normal, liberal one, very good people, all of them knew what they were saying, it was clear to everyone that we just agreed on, we did not object, it was like that if you wanted to defend a dissertation, it was better to kindly agree, that was the normal way. I agreed with them and there were no objections on the remaining parts of the dissertation, where I had discussed, for example, the Cirkassian Armenians during the Russian annexation of the Northern Caucasus. That also did not cause any objections. The problematic part was the part about the Soviet period, because you could have more freedom with respect to the Imperial or Czarist period, but you could not have that freedom with respect to the Soviet period. The Soviet period brought freedoms, the Soviet period brought equality, the Soviet period brought justice, the Soviet period was untouchable.”

Ղարաբաղյան շարժում

The Karabakh Movement

Ըստ Խառատյանի՝ Ղարաբաղի խնդրի մասին խոսակցություններ եղել են դեռ մինչև Գորբոչովյան վերակառուցումը և Ղարաբաղյան շարժման սկիզբը: Նա մասնավորապես հիշում է, որ իր միջավայրում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի հանդեպ եղած ճնշումների մասին խոսակցություններ եղել են 1970-ականներից սկսած: Այդ թվերին նա լսել է, որ օրինակ Բագրատ Ուլուբաբյանը 1965թ. փախել է Ղարաբաղից, սակայն պատճառն այնքան էլ հայտնի չէր: Հենց նույն յոթանասունականներին Խառատյանի վկայությամբ Հայաստանից շատ երիտասարդներ սկսում են գնալ ԼՂԻՄ՝ տեղում տեսնելու, թե ինչ է այնտեղ կատարվում: Իսկ 1986-87թթ., երբ ԽՍՀՄ-ում իշխանության էր եկել Գորբոչովը, իրենց ազգագրագետ գործընկերը՝ Արթուր Մկրտչյանը, որը ծագումով ԼՂԻՄ-ից էր և հետագայում դառնում է Արցախի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի առաջին նախագահը, պետք է ԼՂԻՄ-ի վերաբերյալ թեկնածուական ատենախոսություն պաշտպաներ, որը մասնավորապես անդրադառնում էր էթնոժողովրդագրական փոփոխություններին:

According to Kharatyan, there were talks about the Karabakh issue even before Gorbachev’s Perestroika and the beginning of the Karabakh movement. She particularly remembered that in her circles there were talks about the oppression of the Armenians of Nagorno-Karabakh since the 1970s. In those years, she heard that, for example, Bagrat Ulubabyan fled Karabakh in 1965, but the reason was not very well known. According to Kharatyan it was in the same seventies, when many young people from Armenia began to go to the NKAO to see firsthand what was happening there. And in 1986-87, when Gorbachev came to power in the USSR, their ethnographer colleague, Artur Mkrtchyan, who was originally from the NKAO and later became the first chairman of the Supreme Council of the Republic of Artsakh, was going to defend a PhD thesis on the NKAO, which specifically touched on ethno-demographic changes.

Այս մասին Խառատյանը պատմում է հետևյալը. «Հիմնականում հենց ժողովրդագրական փոփոխություններն էր նայում, էթնիկական կազմի փոփոխություններ, ոչ միայն սովետական շրջանում, նա նայում էր խանության շրջանից, 19-րդ դարից 20-րդ դար։  Բայց կար ստանդարտ՝ ոնց մոտենալ դրան և ինչի մաասին չխոսել։ Եվ ուրեմն, մենք էն ժամանակ քննարկում էինք՝ ոնց չխոսել խոսելով, ոնց ընդհանրապես չխոսել, ինչ չափով, և 87 թվին, երբ որ արդեն քննարկում էինք, արդեն գիտեինք, որ Ղարաբաղում ստորագրահավաք ա սկսվել Ղարաբաղի խնդիրը ևս մեկ անգամ բարձրացնել ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունների առաջ, և Արթուրը մասնակից ա էդ ստորագրահավաքին։ Արթուրի մասնակից լինելը դա նշանակում ա, մենք բոլորս մասնակից ենք, մենք մի խումբ ենք, նույն կերպ ենք մտածում: Եվ գիտե՞ք, երբ որ գործնական խնդրին ա հասնում, դու պիտի ընտրություն կատարես՝ կամ-կամ։ Էդ ընտրության հարցը նույնիսկ չէր առաջանում, որովհետև մենք մի խումբ ենք։ Եվ եթե մենք էդպես ենք մտածում, դու արդեն ակամա, ակամա չասեմ, ո՛չ, դա կամք էր, կամա դու միացած ես էդ երևույթին։ Մենք միացած էինք դրան։ Ես անձամբ ոչ մեկին չեմ տվել, տարել ստորագրել տալու, որովհետև դրանք ուղղակի ձեռքից ձեռք էին անցնում։ Այսինքն, դու ստորագրում ես, հաջորդ ձեռքն ա վերցնում: Չկար էլ էդպես հատուկ վազվազոց ստորագրահավաք անելու, մարդիկ հերթ էին սպասում էդ ստորագրությունն անելու։ Սա 87 թիվն ա։ Եվ 88 թվականին, երբ որ Ստեփանակերտում մարդիկ փողոց դուրս եկան, որովհետև առաջինը Ստեփանակերտում մարդիկ փողոց դուրս եկան, Երևանում արդեն անակնկալ չկար»։

Kharatyan tells the following: “He mostly looked at demographic changes, changes in ethnic composition, not only during the Soviet period, he looked at it from the Khanate period, from the 19th century to the 20th century. But there was a standard of how to approach this and what topics to not touch. And so, at that time, we were discussing how not to speak while speaking, how not to speak at all, to what extent, and in 1987, when we were discussing that, we already knew that collection of signatures was initiated in Karabakh to once more raise the Karabakh issue before the highest authorities of the USSR. And Arthur participated in that signature collection. Arthur’s participation meant that we all participated, we were one group, we thought the same way, and we knew that when it came to the practical matter you had to make a choice: either or. The issue of choice was not even there, since we were one group. And as we thought the same way, you were unwillingly, no not unwillingly, no, it was a will, you willingly joined the cause. We were with it. I personally did not ask anyone to sign the [petition], it was just going from hand to hand. So, you would sign, and then the next one would take it. There was no running around for signature collection, people were queuing for signing. This was 1987. And in [19]88, when people took to streets in Stepanakert, because it was first in Stepanakert for people to take to the streets, there was already no surprise in Yerevan.”

Քանի որ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներից շատերը Գիտությունների ակադեմիայի տարբեր ինստիտուտներից էին, իսկ ոմանց հետ Խառատյանն ու նրա ամուսինը նույն տարիներին ուսանել էին ասպիրանտուրայում, կամ աշխատում էին հենց նույն ինստիտուտում, զույգն ընդգրկվում է նաև շարժման համար անհրաժեշտ տեքստեր ու հիմնավորումներ պատրաստելու գործում: «Համարյա բոլորին գիտենք, իհարկե, Ղարաբաղ կոմիտեի անդամներին և բոլորի հետ շփվում էինք, բայց ես էդպես ռեալ ձևավորման անուն բան չեմ կարող ասել։ Գիտեմ մի բան, քանի որ բոլորին համարյա ճանաչում էինք, և միշտ պրոցեսի…Իմ մասնակցությունը շատ պասիվ էր, պասիվ էր նրանով, որ ես և իմ մի քանի ընկերներ միշտ ուղղակի ուզում էինք որոշ տեքստային և ձևակերպման մասով օգնած լինեինք։ Քանի որ ընդհանուր առմամբ մտածողությունը նույնն էր, շատ կարիք չկար, որ թելադրվեր, բայց տեքստի վրա աշխատել ա պետք։ Եվ թե ամբիոնից ինչ պիտի հնչի, թե ինչ պիտի հրատարակվի, թե ժուռնալիստների հարցերին ինչ պիտի, ինչպե՞ս, ինչ-որ ձևակերպումներ անել, որոնք օգտագործելի դառնան։ Չի նշանակում, որ դրանք անպայման էդպես էլ օգտագործվում էին, որովհետև նախ ամեն մեկը անհատ էր, լավ կամ վատ, սա չէր խնդիրը, և երկրորդը՝ միշտ չէ, որ էդ հարցերն են, որոնց վրա դու պատրաստվել ես, բայց մենք փորձում էինք բազմազանեցնել հնարավոր պատասխանները, և ինչ-որ ձևերով օգնած լինել բեմի վրա կանգնած մարդուն, կապ չունի՝ էդ մարդուն դու ճանաչում ես, թե չես ճանաչում»։

Since many of the members of the “Karabakh” committee were from different institutes of the Academy of Sciences, and some of them were postgraduate students with Kharatyan and her husband in the same years, or worked at the same institute, the couple was also involved in preparing the necessary texts and justifications for the movement. “Of course we knew almost everyone, all the members of the Karabakh Committee, we were in touch with all of them. I know one thing, because we knew almost everyone in the committee, and were in the process… My participation was very passive, it was passive as far as me and some of my friends just wanted to help with the texts and wording. Generally, we were on the same page in terms of our thinking, so there was no need to dictate, but it was necessary to work on texts. It was about the things to be said from the podium, to be published, also about the answers for the journalists, about preparing some wording that would be usable. It did not mean that those were used exactly as they were, since each and every one of them was a standalone individual, good or bad. Secondly, it was not always the questions that we were prepared for, but we were trying to diversify the possible answers so as to somehow help the people on the podium, even though we did not always know them. ”

Ըստ Խառատյանի՝ իրենք պատրաստում էին ամենատարբեր տեքստեր. «Դե, բացատրություն նախ, ընդհանուր վերլուծություններ անցյալի, կոնկրետ դեպքեր […]։ Կար, ուզում եմ ասեմ, վերլուծություն, որոնք պատճառաբանում են, թե ինչու չի կարող Ղարաբաղը մնալ Ադրբեջանի կազմում։ Իհարկե, տնտեսական վերլուծողը հիմնականում Իգոր Մուրադյանն էր, և նա դա անում էր ամբիոնից: Երբեմն թվում ա, թե էնքան ա տիրապետում նյութին, որ դրա համար պատրաստվելու կարիք չկա։ Ես դա չեմ կարծում, որ էդպես էր։ Ես էն ժամանակ Իգորի հետ անձնապես ծանոթ չեմ եղել, չգիտեմ նրա աշխատանքի մեթոդը, բայց ընդհանուր առմամբ, դա գրագետ վերլուծություններ էին։ Մենք ավելի հումանիտար մասով էինք: Ես կոնկրետ։ Անում էինք մշակութաբանական վերլուծություններ։ Մշակութաբանական վերլուծությունը, դա ոչ թե կոնկրետ դեպքերն էին, չնայած նաև կոնկրետ դեպքերի վրա, այլ նաև աշխարհայացքի ձևավորման սկզբունքային խնդիրները: Ինչու՞, օրինակ, Ադրբեջանում անընդհատ ասում էին, ասում էին ղարաբաղցի հայերը վատ են, ճնշման տակ են եղել: Հլը նայեք ի՞նչ ճնշման տակ կարող ա լինել, եթե էսքան իրանք բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդ ունեն, էսքան, հասկանում ես… էնտեղ էնպիսի վիճակ էր, որ մարդը դատում ա որոշ տեսանկյունից․ եթե ընդհանուր Ադրբեջանում գրագիտության էսպիսի մակարդակ ա, Ղարաբաղում կոնկրետ ավելի բարձր մակարդակ ա, դա արդեն ինքնին նշանակում ա, որ Ղարաբաղը մեծագույն ազատությունների մեջ ա։ Եվ ոչ մեկը չէր բարձրաձայնում, թե, օրինակ, հա՛, Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում հայտնվեց 28 թվական, եկեք մի հատ մեկնարկային վերցնենք 20 թվականը ով ինչ ինչից ա սկսել, ենթադրենք։ Հիմա էս հիշեցի ուղղակի էս մի տեսքստն եմ ասում, բայց սրանք են նաև՝ թե փաստարկների հիմքում ի՞նչն ա ընկած լինում […]: Մեկնարկային երևույթներ կան, որոնք ի սպառ դուրս են գալիս: Ես նույնիսկ վստահ եմ, որ երբ որ Ադրբեջանի փաստարկներն ասում էին, նրանք նույնիսկ չգիտեին էդ խնդիրների մասին»։

According to Kharatyan, they prepared all sorts of texts: “Well, first of all, explanations, general analyses of the past, specific cases […]. There were, I want to say, analyses that explained why Karabakh could not remain part of Azerbaijan. Of course, the economic analyst was mainly Igor Muradyan, and he did it from the podium. Sometimes it seemed that he knew the material so well that there was no need to prepare in advance. I don’t think that was the case. I was not personally acquainted with Igor at that time, I didn’t know his working method, but in general, they were competent analyses. We were more on the humanitarian side. Specifically, me. We were doing cultural analyses. Cultural analysis, it was not about specific cases, although it also focused on specific cases, but also about the fundamental issues of worldview formation. For example, in Azerbaijan they constantly said, they said ‘Why do you complain that Karabakh Armenians are under pressure? Well, look, what kind of pressure can they be under, if they have so many people with higher education, so many, do you understand?’ A person judges from a certain point of view: if the general level of literacy in Azerbaijan is low, and in Karabakh it is higher, then it means that Karabakh enjoys the greatest freedoms. And no one raised the question, for example, that Karabakh became part of Azerbaijan in [19]28, let’s take [19]20 as a starting point, who started with what? [implies that the preexisting conditions with respect to literacy in Karabakh were much higher]. Now I just remembered this, I’m just saying this one thing, but these are also what lies at the heart of the arguments […]. There are different pre-existing conditions that come out in full. I’m even sure that when Azerbaijan’s arguments were being made, they didn’t even know about those things.”

Պատրաստված տեքստերն ու նյութերը հանրայնացնում էին լրագրողների օգնությամբ, ինչպես նաև հնչեցնում ամբիոնից: Ըստ Խառատյանի՝ Ադրբեջանում հետևում էին Հայաստանում հնչող փաստարկներին ու նյութերին, իսկ Հայաստանում՝ Ադրբեջանում հնչող փաստարկներին ու նյութերին: Խառատյանը վկայում է, որ «Էդ շրջանում ոչ ժուռնալիստիկան էր նորմալ աշխատում, դրանք շատ դժվար գործեր էին հանրայնացնել, մենք ուղղակի ում հետ հնարավոր էր թուղթ էինք տալիս և ուղարկում։ Եվ էդպիսի թղթեր ստանում էինք։ Օրինակ, փորձում էինք տարածել էնպիսի տեղեր, որտեղ հայ-ադրբեջանական ընդհանուր… օրինակ, կար ԽՍՀՄ Ազգագրության թանգարան Լենինգրադում, որտեղ և՛ ադրբեջանական բաժին կար, և՛ հայկական բաժին կար։ Ակնհայտ, և նրանք էլ միմյանց դեմ, ասեմ, նույնպես էդպես հակամարտության մեջ էին։ Աշխատում էինք, էնպիսի տեղեր, որտեղ ադրբեջանական բաժին կա, և նրանց պետք ա հասնի էդ: Ոչ խորհրդային մամուլն էր հրապարակում էդ նյութերը, ոչ շատ կապ ունեինք աշխարհի այլ հատվածների հետ, որտեղ կարողանայինք հրատարակել»։

The prepared texts and materials were publicized with the help of journalists, as well as voiced from the podium. According to Kharatyan, in Azerbaijan they followed the arguments and materials voiced in Armenia, and in Armenia the arguments and materials voiced in Azerbaijan. Kharatyan testifies that “In that period, journalism was not working normally, they were very difficult things to publicize, we simply gave and sent papers to whoever we could. And we received such papers. For example, we were trying to distribute them in places where there was a common Armenian-Azerbaijani… for example, there was the USSR Museum of Ethnography in Leningrad, where there was both an Azerbaijani section and an Armenian section. Obviously, they were also in conflict with each other, I would say. We were working in places where there was an Azerbaijani section, and they needed to get it. Neither the Soviet press published those materials, nor did we have much contact with other parts of the world where we could publish.”

Բացի տեքստային աշխատանքից, Հրանուշը նաև անմիջականորեն ներգրավված է եղել Հայաստանի ադբեջանցիների տեղափոխության կազմակերպման և ադրբեջանահայ փախստականների ընդունելության գործում: «Սումգայիթցիներին դիմավորելը ինքնին էնքան ծանր երևույթ էր, և նրանց հետ շփումը որ, ես մինչև հիմա էդ ընտանիքներից շատերի հետ կապը պահում եմ, պարտքի զգացումով, տենց։ Շատ բան փոխեց Սումգայիթը։ Իմ համար անակնկալը չափազանցված էր։ Ամբողջ աշխարհայացքային, ես, հստակ, իմ դիրքորոշումը հստակ էր շատ Սումգայիթից հետո։ Ինձ համար Սումգայիթը հստակ ապացույց էր, որ ազգային թիրախավորումը ԽՍՀՄ-ում եղել ա շատ հստակ քաղաքական ծրագիր, և էդ ազգային թիրախավորումը, ամբողջ աշխարհայացք ա ձևավորել։ Բայց նոյեմբերին, երբ որ արդեն բնակչության տեղափոխություններ էին, այսինքն, ադրբեջանահայերը փախչում, տեղափոխվում, գալիս էին Հայաստան, և Հայաստանի ադրբեջանցիները գնում էին Ադրբեջան, իմ հիմնական ռեալ գործողությունը, որին ես կոնկրետ մասնակցել եմ, էդ էն էր, որ ոչ մի կերպ պետք է թույլ չտալ, որ որևէ բռնություն լինի Հայաստանից գնացող ադրբեջանցիների վրա: Եվ ես, այսինքն բաժանեցինք մեր մեջ Հայաստանում էդ տարածքները, ես Վարդենիս եմ գնացել։ Ես մոտ 10 օր Վարդենիսում էի, և եկա երկրաշարժից մի օր առաջ ուղղակի, էդ շրջանն էր տեղափոխության։ Եվ տեսել եմ ընդհանրապես ինչպես են, դա շատ ծանր բան ա, ցանկացած… Ես մի կողմից դիմավորում էի էնտեղից եկող հայերին, մի կողմից էդ մեծ ճանապարհների և գյուղերի, որտեղից… ընդեղ 19 ադրբեջանական գյուղից գնացողներ կային, և փորձում էի, և ամեն տեղ ուղղակի կապվել էի, էն ժամանակ չկային էդպես մոբայլ հեռախոսներ, որ իրար արագ լուր տայինք, մենք չունեինք միջոցներ, որ մեքենաներով իրար արագ լուր տայինք և այլն։ Ուղղակի ամեն մի ասենք 10 կիլոմետրի վրա մի մարդու հետ պայմանավորվում ես, որ արագ արձագանքման հնարավորություն լինի։ Եվ փորձում էինք իսկապես կանխել, ես անձամբ որևէ ռեալ բռնության դեպքի վկա չեմ եղել, բայց գրում են, որ եղել են բռնություններ: Ադրբեջանում ինչ- որ մարդկանց անուններ, ես նրանց չեմ հանդիպել։ Բայց իհարկե շատ դաժան բան ա, մարդիկ գնում էին իրերով, ջարդված աթոռով, թե հավի թառը տանելով, և այլն: Եվ էնտեղից էլ գալիս էին ավելի ծանր վիճակներով։ Բայց դեպք եմ տեսել, որ գյուղը գյուղի հետ ա փոխանակել: Եվ էս գյուղից գնացող, էնտեղից եկող մի ընտանիք, եկավ իջավ մեքենայից տղամարդը, դեռ բեռը չդատարկած, մի մեքենայում 4 ընտանիք էր, բեռը չդատարկած վազեց գոմ, ձեռքը տարավ ու հանեց մի հրացան: Ի՞նչ պարզվեց. էստեղից տունը տան հետ փոխանակող երկուսն էլ գիտեն, որ սահմանում զենք չեն թողնելու, երկուսն էլ զենք են ունեցել, նա իր զենքի տեղն ա ասել՝ որտեղ կպահի, սա իր զենքի տեղն ա ասել՝ որտեղ կպահի։ Եվ եկել են, նա առաջին բանը որ արեց, ստուգեց՝ կա էդ զենքը թե ոչ։ Այսինքն ես 10 օր Վարդենիսում կանգնած եմ էղել, երևի գիշեր-ցերեկ, ես նույնիսկ չգիտեմ, պառկելու տեղ էլ չկար, դրսում էինք, կամ, նոյեմբեր ամիսն էր դա, բայց էդ կարելի ա ասել իրական գործողությունը։ Եվ երկրորդը, որ էլի ինչ-որ չափով մասնակցել եմ, դա էն էր, որ էդ էլի նոյեմբերին Վարդաշենից եկան որոշ թվով ուդիներ, Վարդաշենից և Նիժից, և Հայաստանում չգիտեին ուդիները ինչ են։ Եկել էին Նոյեմբերյանի շրջան, և էնտեղ պիտի իրանց տեղավորեին: Ասում էին՝ ո՞վ եք, ասում էին ուդի, ասում էին՝ էդ ի՞նչ բան ա։ Ես մի երեք-չորս օր էդտեղ էի, որ բացատրեմ՝ ինչ բան ա և ինչու են էդ մարդիկ նույնպես փախստական տվյալ դեպքում»։

In addition to working on texts, Hranush was also directly involved in organizing the relocation of Azerbaijanis from Armenia and the reception of Armenian refugees from Azerbaijan. “Receiving Sumgait Armenians and contacts with them was such a hard thing… To this date I keep in touch with many of those families with a sense of duty. Sumgait changed many things. The surprise was too much for me. My worldview, my position was very clear after the Sumgait. For me, Sumgait was a clear proof that ethnic profiling was a very clear political program in the USSR, and that this ethnic profiling formed an entire worldview. But in November, when there were already population exchanges, that is, Azerbaijani Armenians were fleeing, moving, coming to Armenia, and Azerbaijanis of Armenia were going to Azerbaijan, my main real action, in which I specifically participated, was not allowing any violence to happen against the Azerbaijanis leaving Armenia. We distributed those areas in Armenia among us, and I went to Vardenis. I was in Vardenis for about 10 days, and I returned just a day before the earthquake, it was that period of displacement. And I’ve seen how [they] were… it’s a very difficult thing. On the one hand I was meeting the Armenians coming from there [Azerbaijan], and on the other hand there were people on those big roads moving out from 19 Azerbaijani villages of the region. I was trying to get in touch… there were no mobile phones back then to contact each other and spread the news quickly, we did not have the means to spread the news by cars, etc. You just agree with someone every 10 kilometers so that there is a possibility of a quick response. And we were really trying to prevent it, I personally was not a witness to any really violent incident, but they write in Azerbaijan about violence, they give some names. I haven’t met any of those people. But of course it’s a very cruel thing, people were leaving with their belongings: a broken chair, or carrying a chicken perch, etc., and those who came from there [Azerbaijan] were in worse conditions. But I have also witnessed a village exchange case. There was a family that arrived from there and a man got out of the car, and not even emptying the load (there were 4 families in one car) he ran to the barn, reached out with his hand and took out a rifle. As it turned out they had exchanged their home with the former Azerbaijani owner and they both knew that no weapons were allowed on the border, both of them had arms, and they had told each other where they would hide those. So when they arrived, the first thing he did was to check whether the rifle was there or not. So, I was in Vardenis for 10 days, probably day and night, I don’t even know, there was no place to lie down, we were outside, it was November. That was the real activity that I took part in. And the second thing that I somehow participated in was again in November. Some Udis from Vardashen and Nizh came [to Armenia]. And in Armenia people didn’t know who the Udis were. They came to Noyemberyan district and were supposed to settle there. They were asked who they were and upon hearing the answer “Udi” were asked what it was. I was there for three or four days to explain what it was and why those people were also refugees in this case.”

Խառատյանի կարծիքով թե՛ շարժման տարիներին, թե՛ հետագայում Հայաստանում հակառուսական տրամադրություններ չեն եղել, քանի որ նրա ձևակերպմամբ «Հակառուսական տրամադրություն»-ը էթնիկական խնդիր է ենթադրում, ինչը չի եղել: Նրա կարծիքով «եղել ա հակակառավարական, եղել ա հակասովետական, շատ սխալ ա դրանց հակառուսական անվանելը […]։ Հայաստանում եղել ա հակառուսաստանյան իշխանության տրամաբանություն և տրամադրություն և հիմա էլ կա, էն ժամանակ էլ կար։ Երբեք Հայաստանում չի իշխել էն մտածողությունը, կարծում եմ, իմ իմացածով, իմ սուբյեկտիվ պատկերացմամբ, որ ԽՍՀՄ իշխանությունը ռուսական իշխանություն ա։ ԽՍՀՄ իշխանությունը սովետական բոլշևիկյան իշխանություն ա եղել։ Եվ սա, կարծում եմ, զգալի չափով հստակ չի, չի խոսվում էս մասին, ընդհանուր առմամբ էն ամբողջը, ինչ խորհրդայինին ա վերաբերում ռուսականացվում ա։ Դա մի ծանր երևույթ ա, որովհետև երբեմն ռուսները, իրենք շատ ծանր են տանում, երբ որ ռեպրեսիաները խորհրդային քննարկելիս ռուսական ծանր բեռը չի քննարկվում, որովհետև ռեպրեսիան համարվում ա ռուսների կողմից։ Կարծում եմ դա Հայաստանում, բարեբախտաբար, չի համարվել ռուսական կողմի քայլ, դա համարվել ա բոլշևիկյան, խորհրդային կառավարման տրամաբանություն։ Ինքը ազգային դիմագիծ չի ունեցել։ Բայց հիմա կարող ա ստանալ [ազգային դիմագիծ], որովհետև էսօր Ռուսաստանը ռուսական հասարակությանը էնպես են ռեպրեսիաների տրամաբանություն մատուցում, որ ռուս ժողովուրդը իրեն զգա շրջանցված։ Եվ  էսօրվա ռեպրեսական տրամաբանություններում ռուսական կողմը սկսում ա ռեպրեսիաները արդարացնել»։

According to Kharatyan, there were no anti-Russian sentiments in Armenia either during the years of the Movement or later, because in her formulation, “anti-Russian sentiment” implies an ethnic issue, which was not the case. In her opinion, “there was anti-government, there was anti-Soviet, it is very wrong to call them anti-Russian […]. There was an anti-Russian state [not ethnicity] logic and sentiment in Armenia and there is now. There has never been that mindset in Armenia, I think, to my knowledge, to my subjective perception, that USSR authorities were Russian authorities. The power in the USSR was Soviet Bolshevik power. And this, I think, is not clear to a significant extent, it is not talked about, in general, everything that relates to the Soviet is Russified. It is a difficult phenomenon, because sometimes the Russians themselves bear it very hard that when discussing the repressions as Soviet, the heavy burden on Russians is not discussed, because the repression is considered to be committed by the Russians. I think that in Armenia, fortunately, it is not perceived as committed by Russians, it is perceived as a logic of the Bolshevik, Soviet power. The repressions did not have an ethnic face. But now it can get [an ethnic face], because today’s Russia presents the logic of repressions to the Russian society in such a way that the Russian people feel bypassed. And in today‘s repressive logics, the Russian side starts justifying the repressions.”

Կյանքը անկախ Հայաստանի Հանրապետությունում

Life in the Independent Republic of Armenia

Հայաստանի անկախացմանը հաջորդած առաջին տարիներին Խառատյանը տարբեր պաշտոններ է զբաղեցրել՝ այդ թվում ՀՀ Նախագահի աշխատակազմում և Երևանի քաղաքապետարանում: Այդ տարիները նա հիշում է որպես գիտակցված զոհաբերության տարիներ. «Եթե քաղաքական կյանքից դուրս գանք, սա կարծում եմ շատերին ծանոթ երևույթ է, էն ժամանակ ինձ համար, դա էլի կենցաղի մաս էր, բայց կարելի ա ասել  91 թվականից սկսած, 91, 95, 96 թվականները մինչև, դա Հայաստանի բնակչության կյանքի կտրուկ փոփոխությունն էր, որը էլեկտրաէներգիա չուներ, գազ չուներ, ջրմուղ չուներ, վերելակ չուներ, ապրում էր  բազմա… և տներում երեխաները սառած, մի կում ջուրը սառած էր տեսնում, և երեխաները չէին խաղում, որովհետև տաքանալու տեղ չունեին հետո, և սա կյանքի մի փուլ էր, որտեղ ոչ մեկը չէր տրտնջում։ Ես չգիտեմ ինչու, ինձ համար բարդ ա հասկանալ ինչու։ Բոլորը կարծես ընդունում էին, որ սա մի զոհաբերություն է, որը արվում է հանուն քո երկրի, հանուն քո ժողովրդի, բայց էդ զոհաբերության, ես սա էսպես ընդհանրացնելով եմ ասում, երևի, իմ ամուսինն էլ էդ տարիներին մահացավ, և դա 92 թվականի հունվարին, և դա նույնպես ոնց որ մի տեսակ զոհաբերության քո բաժինն էր էդ շրջանում քո կյանքին։ Բայց դա շատ սուբյեկտիվ երևույթ ա իհարկե»։

In the first years following Armenia՛s independence, Kharatyan held various positions, including in the RA President‘s staff and Yerevan City Administration. She remembers those years as years of conscious sacrifice “If we leave the political life aside, I think this is a familiar phenomenon to many, at that time for me it was a part of everyday life, but it can be said that starting from 1991, throughout [19]91, [19]95, [19]96, there was a drastic change in the life of the population of Armenia, which had no electricity, no gas, no running water, no elevator, and in the houses the children were frozen, a sip of water was frozen, and children did not play because they had no place to warm up, and this was a phase of life when no one was grumbling. I don’t know why, it’s hard for me to understand why. Everyone seemed to accept that this was a sacrifice made for the sake of your country, for the sake of your people. I am generalizing this now.  My husband also died in those years, and that was in January of 1992, and that too was a kind of your portion of the sacrifice in that period of your life. But it is a very subjective phenomenon, of course.”

Հետագայում Խառատյանը տարբեր հարցերում դրսևորել է ակտիվ քաղաքացիական դիրքորոշում: Մասնավորապես՝ զբաղվել է Հայաստանի սոցիալական և մշակութային խնդիրների ուսումնասիրությամբ և այդ խնդիրները բարձրաձայնելով, ԽՍՀՄ շրջանի բռնաճնշումների հետազոտությամբ և հանրայնացմամբ: 2008թ. հրաժարական է ներկայացրել ՀՀ Կառավարության ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչության պետի պաշտոնից՝ իր բողոքն արտահայտելով 2008թ. նախագահական ընտրություններին հետևած ցույցերի մասնակիցների հանդեպ մարտի 8-ին Կառավարության կիրառած բռնության դեմ: 

Later, Kharatyan demonstrated an active civic stance on various issues. In particular, she conducted research on different social and cultural issues in Armenia and raised those in public, she also studied and publicized Soviet repressions in Armenia. In 2008, she resigned from the position of Head of the Department of National Minorities and Religious Issues of the Armenian Government thus showing her protest against the violence used by the Government on March 8 against the participants of demonstrations following the 2008 presidential elections.