Hranush Kharatyan Հրանուշ Խառատյան

Սումգայիթցիներին դիմավորելը ինքնին էնքան ծանր երևույթ էր, և նրանց հետ շփումը որ, ես մինչև հիմա էդ ընտանիքներից շատերի հետ կապը պահում եմ, պարտքի զգացումով, տենց։ Շատ բան փոխեց Սումգայիթը։ Իմ համար անակնկալը չափազանցված էր։ Ամբողջ աշխարհայացքային, ես, հստակ, իմ դիրքորոշումը հստակ էր շատ Սումգայիթից հետո։ Ինձ համար Սումգայիթը հստակ ապացույց էր, որ ազգային թիրախավորումը ԽՍՀՄ-ում եղել ա շատ հստակ քաղաքական ծրագիր, և էդ ազգային թիրախավորումը, ամբողջ աշխարհայացք ա ձևավորել։ Բայց նոյեմբերին, երբ որ արդեն բնակչության տեղափոխություններ էին, այսինքն, ադրբեջանահայերը փախչում, տեղափոխվում, գալիս էին Հայաստան, և Հայաստանի ադրբեջանցիները գնում էին Ադրբեջան, իմ հիմնական ռեալ գործողությունը, որին ես կոնկրետ մասնակցել եմ, էդ էն էր, որ ոչ մի կերպ պետք է թույլ չտալ, որ որևէ բռնություն լինի Հայաստանից գնացող ադրբեջանցիների վրա: Եվ ես, այսինքն բաժանեցինք մեր մեջ Հայաստանում էդ տարածքները, ես Վարդենիս եմ գնացել։ Ես մոտ 10 օր Վարդենիսում էի, և եկա երկրաշարժից մի օր առաջ ուղղակի, էդ շրջանն էր տեղափոխության։ Եվ տեսել եմ ընդհանրապես ինչպես են, դա շատ ծանր բան ա, ցանկացած… Ես մի կողմից դիմավորում էի էնտեղից եկող հայերին, մի կողմից էդ մեծ ճանապարհների և գյուղերի, որտեղից… ընդեղ 19 ադրբեջանական գյուղից գնացողներ կային, և փորձում էի, և ամեն տեղ ուղղակի կապվել էի, էն ժամանակ չկային էդպես մոբայլ հեռախոսներ, որ իրար արագ լուր տայինք, մենք չունեինք միջոցներ, որ մեքենաներով իրար արագ լուր տայինք և այլն։ Ուղղակի ամեն մի ասենք 10 կիլոմետրի վրա մի մարդու հետ պայմանավորվում ես, որ արագ արձագանքման հնարավորություն լինի։ Եվ փորձում էինք իսկապես կանխել, ես անձամբ որևէ ռեալ բռնության դեպքի վկա չեմ եղել, բայց գրում են, որ եղել են բռնություններ: Ադրբեջանում ինչ-որ մարդկանց անուններ, ես նրանց չեմ հանդիպել։ Բայց իհարկե շատ դաժան բան ա, մարդիկ գնում էին իրերով, ջարդված աթոռով, թե հավի թառը տանելով, և այլն: Եվ էնտեղից էլ գալիս էին ավելի ծանր վիճակներով։ Բայց դեպք եմ տեսել, որ գյուղը գյուղի հետ ա փոխանակել: Եվ էս գյուղից գնացող, էնտեղից եկող մի ընտանիք, եկավ իջավ մեքենայից տղամարդը, դեռ բեռը չդատարկած, մի մեքենայում 4 ընտանիք էր, բեռը չդատարկած վազեց գոմ, ձեռքը տարավ ու հանեց մի հրացան: Ի՞նչ պարզվեց. էստեղից տունը տան հետ փոխանակող երկուսն էլ գիտեն, որ սահմանում զենք չեն թողնելու, երկուսն էլ զենք են ունեցել, նա իր զենքի տեղն ա ասել՝ որտեղ կպահի, սա իր զենքի տեղն ա ասել՝ որտեղ կպահի։ Եվ եկել են, նա առաջին բանը որ արեց, ստուգեց՝ կա էդ զենքը թե ոչ։ Այսինքն ես 10 օր Վարդենիսում կանգնած եմ էղել, երևի գիշեր-ցերեկ, ես նույնիսկ չգիտեմ, պառկելու տեղ էլ չկար, դրսում էինք, կամ , նոյեմբեր ամիսն էր դա, բայց էդ կարելի ա ասել իրական գործողությունը։ Եվ երկրորդը, որ էլի ինչ-որ չափով մասնակցել եմ, դա էն էր, որ էդ էլի նոյեմբերին Վարդաշենից եկան որոշ թվով ուդիներ, Վարդաշենից և Նիժից, և Հայաստանում չգիտեին ուդիները ինչ են։ Եկել էին Նոյեմբերյանի շրջան, և էնտեղ պիտի իրանց տեղավորեին: Ասում էին՝ ո՞վ եք, ասում էին ուդի, ասում էին՝ էդ ի՞նչ բան ա։ Ես մի երեք-չորս օր էդտեղ էի, որ բացատրեմ՝ ինչ բան ա և ինչու են էդ մարդիկ նույնպես փախստական տվյալ դեպքում։

Հենց էդ շրջանում էր կարծեմ, որ Երևանում էլ արդեն, Օպերայի մոտ սկսվեց բարձրաձայն խոսակցություն, և կարծեմ էդ շրջանում էր, որ Մոսկվան Հայաստան ուղղարկեց Լեգաչովին և երկու հոգու էլ Բաքու, եթե չեմ սխալվում։ Ու նույնիսկ էդ էնքան զզվելի էր, դուք չեք պատկերացնի: Բարձրագույն ներկայացուցիչը եկել ա, Երևանում մարդկանց խաղաղեցնում ա, ասում ա, որ ինքը շատ լավ ա վերաբերվում հայ ժողովրդին, ինքը շատ լավ գիտի հայ ժողովրդի պրոբլեմները, որ իր ընկերներից և բարեկամներից են Մեսրոպ Մաշտոցը: Մարդը էնցիկլոպեդիան բացել ա, Մեսրոպ Մաշտոց բառի, իր խելքը կտրածով էնցիկլոպեդիայում պիտի ինտելիգենտ մարդիկ լինեն, Մեսրոպ Մաշտոց բառը թխել ա, էկել ա Հայաստանի ամբիոնից խոսում ա էդ մասին։ Պարզ ա, չէ՞, թե դա ինչ ա առաջացնում: Ուղղակի ուզում ես տաս սատկացնես տենց մարդուն։ Շատ անհաջող էր, ԽՍՀՄ-ը փորձ չուներ հասարակության հետ խոսելու, էդ պարզ ա։ Էդ գիտեինք, բայց, է՞դ աստիճան: Այսինքն, դա գալիս ա քո էրեսին նորից մի հատ քացի ա տալիս արհամարհանքով. դու ո՞վ ես, Մեսրոպ Մաշտոցը, հինգերորդ դար, է, ի՞նչ տարբերություն, իմ ընգերն ա, Սիլվա Կապուտիկյանը՝ իմ ընգերն ա։ Այո՛, եթե չեմ սխալվում, հիմա լավ չեմ հիշում որտեղից, բայց ամբողջ մենք կանգնած ենք, ինքը ասում ա: Դու ուզում ես ըտեղից իրա էրեսին մի հատ ներկ շպրտես , մի հատ հոտած ձու շպրտես։ Էնքան դրանք… Բայց մեզ հայտնի էին դրանք, անակնկալ չկար իրականում, ճիշտն ասած, բայց մեր բոլորի զգացմունքները էնքան սրված էին, որ դու ուղղակի, դու էդ պահին… Մենք շատ հաճախ կարող ենք դա լսել, արհամարհել, ծիծաղել վրան, բայց էդ պահին արդեն ծիծաղել չես կարող։ Դու, արդեն հնչել ա էն բանը, էն որ Բաքուն ասել ա, Ղարաբաղին ասել ա ձեններդ կտրեք, թե չէ կգանք Ստեփանակերտը արյան ծով կսարքենք, դու արդեն գիտես, որ բոլորովին պրոցեսները զարգանում են, դու եկել ես, նույնիսկ որպես չեզոք մարդ համարենք քեզ, եկել ես մի տեղ, որտեղ զգացմունքները եռում են, և դու գիտես որ եռում են, ու եկել ես էդքան սնանկ, էդքան բոբիկ, և դա ԽՍՀՄ-ի ընդհանուր վիճակին բնորոշ երևույթ էր։ Եվ չնայած դու դրան արդեն հաշտվել ես, որ դա բնորոշ երևույթ է, բայց էդ պահին դա դառնում ա կրակի վրա լցվող յուղ ։ Դու միշտ լսել ես դա, բայց էսօր դու դա ապրում ես: Փոխվում ա ամբողջ իրավիճակը։

Հիմնականում հենց ժողովրդագրական փոփոխություններն էր նայում, էթնիկական կազմի փոփոխություններ, ոչ միայն սովետական շրջանում, նա նայում էր խանության շրջանից, 19-րդ դարից 20-րդ դար։ Բայց կար ստանդարտ՝ ոնց մոտենալ դրան և ինչի մաասին չխոսել։ Եվ ուրեմն, մենք էն ժամանակ քննարկում էինք ոնց չխոսել խոսելով, ոնց ընդհանրապես չխոսել, ինչ չափով, և 87 թվին, երբ որ արդեն քննարկում էինք, արդեն գիտեինք, որ Ղարաբաղում ստորագրահավաք ա սկսվել Ղարաբաղի խնդիրը ևս մեկ անգամ բարձրացնել ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունների առաջ, և Արթուրը մասնակից ա էդ ստորագրահավաքին։ Արթուրի մասնակից լինելը դա նշանակում ա, մենք բոլորս մասնակից ենք, մենք մի խումբ ենք, նույն կերպ ենք մտածում, և գիտե՞ք, երբ որ գործնական խնդրին ա հասնում, դու պիտի ընտրություն կատարես՝ կամ-կամ։ Էդ ընտրության հարցը նույնիսկ չէր առաջանում, որովհետև մենք մի խումբ ենք։ Եվ եթե մենք էդպես ենք մտածում, դու արդեն ակամա, ակամա չասեմ, ո՛չ, դա կամք էր, կամա դու միացած ես էդ երևույթին։ Մենք միացած էինք դրան։ Ես անձամբ ոչ մեկին չեմ տվել, տարել ստորագրել տալու, որովհետև դրանք ուղղակի ձեռքից ձեռք էին անցնում։ Այսինքն, դու ստորագրում ես, հաջորդ ձեռքն ա վերցնում: Չկար էլ էդպես հատուկ վազվազոց ստորագրահավաք անելու, մարդիկ հերթ էին սպասում էդ ստորագրությունն անելու։ Սա 87 թիվն ա։ Եվ 88 թվականին, երբ որ Ստեփանակերտում մարդիկ փողոց դուրս եկան, որովհետև առաջինը Ստեփանակերտում մարդիկ փողոց դուրս եկան, Երևանում արդեն անակնկալ չկար։ Ես նույնիսկ չգիտեմ՝ ինչքան արագ էր: Ա՛յ, էն նույն ֆիզիկայի ֆակուլտետում հավաքվածները, որոնք ժամանակին հավաքվում էին քննարկելու ցեղասպանության խնդիրը, ընդհանրապես Հայաստանի բոլշևիկացման խնդիրը, Հայաստանի սահմանների խնդիրը… Գիտե՞ք, ես հիմա էս տարիքում , երբ որ արդեն տեսնում եմ երեսուն, նույնիսկ այ էն ԽՍՀՄ քաղաքական ռեպրեսիաների պիկին 36, 37-ին ում ձերբակալում էին, բոլորի գործերի մեջ կար Ղարաբաղի, Նախիջևանի հանձնման իրավացիության խնդիրը։ Մարդկանց և՛ մեղադրում էին, և՛ հաճախ իսկապես էլ, էդ մարդիկ իրար հետ խոսելիս, խոսել են էդ մասին, և ինչ-որ մեկը դա տարել ա։ Էդ տարածի վրա կառուցվում ա հարցաքննությունը։ Հարցաքննողը հարց ա տալիս՝ դու էս ինչ մեկի հետ խոսե՞լ ես Ղարաբաղը Ադրբեջանին հանձնելու մասին: Նա ասում ա՝ ես չեմ խոսել, ասում ա, էս ինչ մարդկանց հետ, հետո էդ նույն մարդկանց են կանչում, հարցնում են, միշտ հրաժարվում են մարդիկ։ Մենակ ծեծվելուց հետո ասում են հա, եղել ա, դե բայց ակնհայտ ա, որ էդ թեման էդ շրջանում եղել ա շատ կարևոր, առանցքային քաղաքական հարց։ Էնպես չի, որ դա 87 թվին հանկարծակի ա եղել, էնպես չի, որ դա 65 թվին հանկարծակի ա եղել, էնպես չի, որ Բագրադ Ուլուբաբյանը 65 թվին հանկարծակի ա փախել: Հետո ես իմանում, որ 60-ական թվականներին դպրոցի տնօրենը դպրոցի երեխային սպանում ա ազգային պատկանելիության հողի վրա։ Ու դա բարձրաձայնված չի: Ես, օրինակ, ամաչում եմ, բայց ես չգիտեմ, ես չգիտեի, և մենք չգիտեինք, և մեր չիմանալը չէր հանգեցնում խնդրի քաղաքականացման կարևորությանը: Որ գիտելիքը կուտակվում ա, դա դառնում ա իսկապես քաղաքական։

Ես ուղիղ իմաստով էդ երևույթին շփվել եմ երևի 87 թվականին, ոչ շատ վաղ շրջանում: Մեզ հետ աշխատում էր, այսինքն ուղիղ կապը էն էր, որ մեզ հետ աշխատում էր Մկրտչյան Արթուրը, և նա գրում էր գիտական աշխատանք Ղարաբաղի ժողովրդագրական և այլ գործընթացների մասին: Մենք անընդհատ նրա հետ քննարկում էինք դա, քննարկում էինք որովհետև գիտեինք արդեն ղարաբաղյան խնդիրը, գիտեինք արդեն, որ խնդիրը, որ լավ վերլուծված ա թե՛ տնտեսական նրա կյանքը, թե՛ էթնիկական պրոբլեմը, ազգային ճնշումը և այլն։ Բայց սրանից չէր բխում քաղաքական քայլ, ուղղակի գիտեինք։ Եվ ավելի տարօրինակ ա նա, որ մենք իր աշխատանքի հետ կապված քննարկում էինք, թե ինչպե՞ս շարադրվի, որ վակը [ВАК, Высшая аттестационная комиссия] հաստատի, որ էդ բոլորը պիտի ինչ-որ ձևակերպում տան, որով քաղաքական մեղադրանք չհնչի, վակը պիտի հաստատի էդ դիսերտացիան։ Դա դեռ մինչև 87 թիվն էր, 87 թվին արդեն ջհանդամ չհաստատի վակը։ Այ, ուզում եմ ասեմ, մեր էսպիսի քիչ թե շատ հեղափոխական քայլն էր, որ 87 թվականին մենք հասկացանք, որ ինչքան մենք մեզ խաբենք՝ վակը հաստատի, վակը պիտի․․. Ձեզ ասեմ, որ ԽՍՀՄ-ում բազմաթիվ էին, իմ սեփական ատենախոսության մի գլուխը հանեցին, ես հանգիստ հանեցի, իմ ատենախոսության մի գլուխը, ես գրում էի չերքեզահայերի մասին՝ Կրասնոդարի երկրամասի, վերջին մի գլուխը սովետական շրջանն էր, մինչև 1913 թիվ մի փուլն էր, 13 թվից հետո։ Ես ձեզ պատմեմ դա ինչպես եղավ: Մեր գիտխորհուրդը քննարկեց, ընդհանրապես վատ աշխատանք չէր, հետաքրքիր էր, քննարկեցինք, լավ նկատառումներ ասվեցին և այլն: Հետո, քննարկումից հետո ինձ կանչում ա ասպիրանտուրայի բաժինը և ասում ա՝ աղջիկ ջան, էդ սաղ լավ ա, բայց սենց բան կա, եթե դու ուզում ես հաստատվի, արի էդ գլուխը հանի։ Ես էլ արդեն գիտեի, որ դա խնդրահաույց ա, որովհետև էնտեղ կար էմիգրանտական շարժում, սպիտակ վարձակալներ, Արմավիր քաղաքի կործանումը, չերքեզահայերի փոշիացումը, էդ հարցերը, ես էլ շատ հեշտ համաձայնվեցի հանել։ Ասեցի լավ, ես ուզում եմ, որ հաստատվի։ Ուրիշ խնդիր չկար, կար միայն այդ բաժինը հանել։ Բոլորը գիտեին, որ ես դա չեմ փոխի, բայց կարամ հանեմ։ Լենինգրադի գիտխորհուրդն էր, շատ նորմալ, լիբերալ, շատ կարգին մարդիկ, բոլորը գիտեին ինչ են ասում, բոլորը հասկանում էին, որ ուղղակի պայմանավորվում ենք, չենք առարկում, որ էդպես ա, բայց եթե դու ուզում ես պաշտպանես, ավելի լավ ա դու… շատ սիրալիր, շատ նորմալ էր, միշտ պայմանավորվում ես։ Ես պայմանավորվում եմ իրենց հետ, որ եթե իմ աշխատանքի մնացած, ընդեղ ոչ մի առարկություն չեղավ, ընդեղ քննարկվոմ էր նաև օրինակ Հյուսիսային Կովկասի և Ռուսաստանի, որովհետև դեպքերը Հյուսիսային Կովկասում էին զարգանում, Ռուսաստանի կողմից Հյուսիսային Կովկասի գրավման ընթցքում չերքեզահայերի հարցերը։ Դա էլ առարկություն չառաջացրեց, բուն խորհրդային, որովհետև դա կայսերական շրջանն ա, ցարիզմի շրջանն ա, կարաս մի քիչ ազատ լինես: Ա՛յ, սովետական շրջանի հետ կապված դու չես կարող ազատ լինել։ Սովետական շրջանը ազատություններն ա բերել, սովետական շրջանը հավասարությունն ա բերել, սովետական շրջանը արդարություն ա բերել, դու չես կարող սովետական շրջանին կպչել, էնտեղ ոչինչ… Ես ուզում եմ ասել՝ դա արդեն բոլորիս ծանոթ անցած փուլ էր, հիմա մենք Արթուրի աշխատանքում էդ էինք քննարկում, ինչպե՞ս ձևակերպել, որ վակը հաստատի, կամ, որ էն գիտխորհուրդը, որով պիտի քննարկվի, ենթադրենք Հայաստանի գիտխորհուրդը, իր քաղաքական կոռեկտությունը ստիպված չլինի կիրառել աշխատանքի նկատմամբ, կամ մերժել։ Ցանկացած գիտական խորհուրդ պիտի կողմնորոշվեր, աշխատանքի քաղաքական կողմով, սա նորմա էր։ Առանց սրա չէր կարող գիտական աշխատանք… Կարող ես թաքուն բաներ հրատարակել, բայց դու չես կարող սովետական գրախոսության պայմաններում օբյեկտիվություն պահել։

Ես, օրինակ, էն տարիներին, և կարծում եմ շատերը, գտնում էին, որ էդ դիսիդենտական շարժումները ոչինչ չեն տալու: Բայց այլախոհ էին, կարելի է ասել, բոլորը: Սոված մարդը պիտի այլախոհ լինի: Այլախոհ՝ այսինքն տվյալ իշխանության, կառավարող երկրի իշխանության դեմ պիտի ըմբոստանա։ Բայց բոլորը ընդունում են, որ էդ ըմբոստացումը հնարավոր չի, որովհետև բոլորի գլխին տոտալ վերահսկողություն ա։ Մոտավոր պատկերը էսպիսին էր։ Եվ երբ որ, օրինակ, Գորբոչովը սկսեց խոսել, չխոսեմ արդեն Բրեժնևից հետո եղած Չերնենկոյի, Անդրոպովի մասին, որոնք նույն զառամախտի տարբեր շարունակություններն էին, տարբեր ձևերով և կարճատև, ու, այսինքն, ավելի վատ էր նույնիսկ, ես կասեի, որ խստացումների ճանապարհով… Ի՞նչն էին խստացնում, էլ ավել ի՞նչը խստացնեին․ գիրք կարդալ չի կարելի, տանը ուտել չի կարելի, մաքուր, ճիշտն ասած Օրուելի «1984» թիվն ա։ Եվ ուրեմն, երբ որ Գորբոչովը եկավ, ինչ-որ թարմ խոսք էր հնչում, վերակառուցում են… Չէ, անկեղծ որ ասեմ, շատ արագ դա նույնպես վերածվեց հիասթափության, որովհետև անհասկանալի էր Վերակառուցումը։ Թվաց, թե ինչ-որ տնտեսական լրացուցիչ հնարավորություններ ա ստեղծում, այսինքն: Բայց ակնհայտ ա, որ տնտեսությունը շարունակում ա տոտալ պետական վերահսկողության տակ, ինչ-որ ցեխեր կարող են բացվել, բայց դրանք կատարվում էին կամ ծանոթություններով, կամ՝ հատուկ վերահսկողության տակ։ Այսինքն ակնհայտ էր, որ սրանք ինչ- որ փոքրիկ բաներ են, որոնք մենք էն ժամանակ ժպտալով կամ ծիծաղալով ասում էինք, որ եվրոպացիների աչքն ենք կոխում՝ տեսեք, մենք էլ ենք երկիր դառնում։ Էս ընդհանուր ոճն եմ ես ասում։ Բայց, անյուամենայնիվ, ինչ-որ գրականություն սկսեց դուրս գալ: Ասեմ , կարծեմ հենց էդ ժամանակ էր, որ թույլ տվեցին փակ գրադարանները բացել։ Ձեզ պատմեմ, երբ որ Պատմության ինստիտուտի գրադարանը բացեցին, որ փակ կողմը բերեն, էնտեղից մի գիրք հայտնվեց, որի վրա վերնագիրը գրած էր «Դաշնակ զառնելու ձեռնարկ»։ Ի՞նչ գիրք էր, գիտե՞ք: Գիրքը, այո՛, դա թվում էր, թե դա դաշնամուր… Գիրքը իրականում դաշնամուր նվագելու ձեռնարկ էր, բայց գիրքը փակել էին, որովհետև «դաշնակ» բառը կարդացել էին, դաշնակցությունը փակ ա, վերջացավ։ Սրանք մեր ամենօրյա կյանքի մասերն էին: Ուզում եմ ասել, որ այնպես չէր, որ Գորբոչովի պերեստրոյկա ասվածը բերեց որոշ քայլեր։ Բայց, այնուամենայնիվ, դա բերեց նրան, որ շատ հանրապետություններում սկսեցին կերպարանավորվել վաղուց անթեղված, և երևի արդեն լուծումների ինչ-որ ճանապարհներ տեսականորեն մշակված խնդիրներ, ինչպես Հայաստանում Ղարաբաղյան շարժումը, օրինակ։

Իրականում կարելի ա ասել, որ ես էնպես լրիվ հասուն պրոդուկտ եմ բրեժնևյան լճացման տարիների։ Մենք բրեժնևյան լճացման տարիների, ես անձամբ համարում եմ, որ շատ-շատերիս հասունացման, կամ իմ սերնդի իմաստով շատերիս հասունացման լավ շրջան էր դա, երբ որ ակնհայտ տեսնում էիր, թե ինչ աստիճան նեխված ա քո իշխանությունը, երբ որ ակնհայտ տեսնում էիր… Դա բրեժնևյան զառամախտը չէր միայն, դա ընդհանուր պալիտբյուրոյի, ընդհանուր գործողությունների, արդեն ոչ ադեկվատ որոշումների շրջաններն էին, որոնցից դու սկսում էիր մտածել, թե որտեղ ես դու ապրում և դա նաև մեր քաղաքական հետաքրքրությունների և քաղաքական… մենք բոլորս ուղղակի… հիմնական մասը, իհարկե միշտ տարբերվող շատ մարդիկ կան… Մեր բոլորիս հիմնական, էդպես հոգևոր թեթևացումը, ձեռ առնելն էր, սարկազմը․ որտեղ ենք մենք ապրում, ինչ կերպարների հետ ենք շփվում, որտեղ են որոշումները կայացվում, դրանք հաճախ շատ անիկդոտային էին դառնում, և մենք շատ հաճախ անեկդոտների միջոցով, բայց երկու բառով արդեն բոլորս իրար հասկանում էինք, գիտեինք թե խոսքն ինչի մասին ա, գիտեինք ուր ենք հասնում։ Ի դեպ, էդ տարիներին հենց մի շատ էլի կարևոր, իմ կարծիքով մանր, մանր բայց իմ համար կարևոր դեպք տեղի ունեցավ, երբ որ ես Մոսկվա եկա: Ես Լենինգրադում էի սովորում, հետո տեղափոխվեցի մոսկովյան ասպիրանտուրա, և որ եկա ինձ հետ բերել էի, էն ժամանակ շատ տարածված երևույթ էր, դեռ քսերակոպիա-բան շատ չկար, բայց էդպես էլի կար, սամիզդատ էինք անվանում, Բուլգակվի «Մաստեր ի Մարգարիտա», ես մինչև հիմա սպանեն չեմ հասկանա, թե ինչու էր դա արգելված գրականություն, ընդհանրապես բոլոր ձևերով փորձել եմ հասկանալ: Հենց էն, որ էդպիսի անհեթեթության էր հասնում էդ խնդիրը, դա արդեն լավ անեկդոտի թեմա էր։ Բայց բոլոր դեպքում բերել եմ արգելված գիրք, ու դե հանրակացարանում ասպիրանտները բոլորը կարդում են, իհարկե ձեռքից ձեռք: Հետո մեր տղաներից մեկին ինչ-որ մեկը կամ լուր էր տվել, կամ ձեռքին բռնացրեց ԿաԳեԲե-ն էդ գիրքը։ Այսինքն՝ եկան իրա սենյակ, բացեցին, գիրքը տեսան, իրան բռնեցին տարան, նույն օրը բաց թողեցին: Բայց գլխավոր հարցն էր՝ որտեղից ա էդ գիրքը։ Ինքը եկավ մեզ պատմեց, որ սենց-սենց ա, ասել են, որ պիտի, դե ինքը ասում ա՝ ես միջանցքում պատուհանին դրած էր, վերցրի, էդ գիրքն էր, կարդացի: Դե պարզ ա՝ ոչ մեկ չի հավատում։ Ու մի յոթ-ութ անգամ իրեն էդպես կանչեցին՝ միշտ նույն հարցերը, միշտ նույն բանը: Դա շատ լավ թեմա էր հասկանալու, որ էնքան անհեթեթ վիճակ ա, որ Բուլգակովի «Մաստեր ի Մարգարիտա» կարդալու, ասպիրանտուրայում սովորող, փիլիսոփայություն ուսումնասիրող մարդու խնդիրը ԿաԳեԲե-ի քննարկման նյութ ա։ Էդ բրեժնևյան, էս լճացման շրջանը, ինքնին իր մեջ պարունակում էր ամբողջ անհեթեթությունը մեր ապրած երկրի։ Դե չեմ խոսում էն մասին, որ լճացման, այսինքն սոցիալիզմի բուն ծաղկման, էսպես ասենք, շրջանում, պատկերացրեք Մոսկվայից մարդիկ, ասպիրանտները իրանց տները գնացքով ուղարկում են խտացրած կաթ, երշիկ: Այսինքն, բացարձակ…. էս մի երկիր ա ծաղկող սոցիալիզմի շրջանում, որտեղ երշիկի, խտացրած կաթի, կարագ չկա անգամ, որ հերթով առնեն, հերթ էր։ Հայաստանը էդքան էդ պրոբլեմը չուներ, ասեմ ձեզ, խոսքս բուն Ռուսաստանի մասին ա, որտեղ հերիք ա Մոսկվայից 200կմ հեռու լինես՝ արդեն չկա, ոչինչ չկա, նույնիսկ կաթնամթերք չկա նորմալ։ Եվ սա մենք բոլորս վարժվել էինք արդեն, ուղղակի կատակ էր, իրական ողբերգություն ա, բայց մենք կատակ էինք անում, ենթադրում եմ նաև էն պատճառով, որովհետև, իհարկե, մենք արդեն գիտեինք, որ ԽՍՀՄ-ում կան դեսիդենտական շարժումներ, գիտեինք նաև, որ Հայաստանում մարդիկ էին ձերբակալվել, աքսորվել են, գիտեինք նաև Զատիկյանի գործը Մոսկվայի մետրոյում։ Բայց սրանք բոլորը, իմ, գոնե իմ միջավայրում, գոնե իմ իմացածով, սրանք բոլորը մեզ շրջապատող ռեալ երևույթներն էին, որտեղ ինչ-որ հերոսներ փորձում են ինչ-որ լուծումներ տալ, բայց էս ահռելի կայսրությունում, որտեղ ամեն երկրորդը մեր կարծիքով կագեբեական ա, մենք իրար էլ էինք հարցնում. հինգ հոգի հավաքված ենք՝ հլը խոստովանեք, ո՞րդ եք կագեբեից, վստահ էինք, որ մեկնումեկը պետք ա կագեբեից լինի։ Մենք ապրում էինք մի երկրում, որտեղ հաշտվել էինք, որ մենք ապրում ենք ԿաԳեԲե-ի տոտալ վերահսկողության տակ, և միշտ բոլորի համար վտանգ կա, բայց որովհետև վտանգը անընդհատ, դու էդ զգացողությամբ չես կարող ուտել, երեխա մեծացնել կամ սովորել և այլն, ու էդ վտանգի առկայությամբ կյանքը կազմակերպում էինք, էդպիսի ինքներս մեզ փախուստով։

Կարծում եմ, որ արդեն յոթանասունական թվականներին թեման, գոնե իմ միջավայրի… Էսպես ասեմ, որ Ղարաբաղի խնդիրը, կա Ղարաբաղի խնդիր, որ Ղարաբաղում հայեր են ապրում, պարզ է, և, որ Ղարաբաղը հայկական է, պարզ է, բայց որ ճնշում կա Ղարաբաղում հայերի և հայի ապրելու վրա, էդպիսի ընդհանուր մի մթնոլորտ… Բայց դա յոթանասունական թվականներն էին, ճիշտ ա։ Բայց ավելի ուշ օրինակ իմացանք, կամ ավելի ուշ չէ, երևի դրան զուգահեռ, օրինակ, Բագրատ Ուլուբաբյանը, որ 65 թվականին փախել ա Ղարաբաղից, հետո իմացանք, որ ուրշներն են փախել Ղարաբաղից: Ի՞նչ ա նշանակում Ղարաբաղից փախչել, ինչու՞ են փախել։ Էս խնդիրները կային, որոնց հստակ պատասխանը մենք չունեինք։ Բագրատ Ուլուբաբյանը պատմական գրքեր ա գրում, Բագրատ Ուլուբաբյանը և մի քանի էդպիսի մարդիկ։ Մասամբ սա եկավ Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» գործի հետ, որովհետև հետո մենք իմացանք, որ ինչ-որ, կամ չգիտեմ, այո՛ հիմա արդեն գիտեմ, ես ունեմ դրանց արխիվային փաստաթղթերը, բայց էն ժամանակ չէինք պատկերացնում ընդհանրապես՝ «Անլռելի զանգակատունը» ինչ կապ ունի Ղարաբաղի հետ: Հիմա գիտեմ, որ էդ կապը չունի, բայց էն ժամանակ Ղարաբաղի հետ կապված պրոբլեմում նաև սովորաբար «Անլռելի զանգակատունն» էր հիշվում, որովհետև, ինչպես պարզվեց, Սևակը Ղարաբաղ գնալու և Ղարաբաղի խնդրի շուրջ մտագոհություններ հայտնելու կողմնակիցներից էր: Այսինքն՝ ոչ թե «Անլռելի զանգակատունն» էր, այլ Սևակն ինքն էր էն անձերից մեկը, ովքեր Ղարաբաղի խնդրին, պրոբլեմներին ծանոթ էին, և ինչ-որ չափով տեղյակ էինք, որ մի միջավայրում էդ հարցը քննարկվում է․ ո՞ր միջավայրում, ովքե՞ր, էդպես հստակ տեղեկությունների թեմա չէր։ Բայց յոթանասունական թվականներին արդեն Ղարաբաղ սկսում էին գնալ նաև ոչ ղարաբաղցիներ, և գնում էին, ընդհանրապես յոթանասունական թվականներին շատ տարածված էին ուսանղական ներքին, կազմակերպված, հիմա կարելի է ասել՝ զբոսաշրջային, բայց պատմական ճամփորդությունները որոշակի տարածքներ՝ Լոռի, Սյունիք, պարտադիր չի, Թալին, որևէ վանք, և այլն։ Դրանք էդ տարիներին սկսում էին ակտիվանալ, և դրանց մեջ մտավ նաև Ղարաբաղ գնալը։ Չգիտես ինչու՝ միշտ խոսակցություն կար, որ Ղարաբաղ գնալ, բա ի՞նչ կասեն Ադրբեջանում, էդպիսի թեմա կար։ Դա սկսում էր նաև գայթակղիչ հետաքրքրություն՝ իսկ ի՞նչ պետք ա ասեն Ադրբեջանում, Ղարաբաղն ա, էլի։ Բայց Ղարաբաղ սկսեցին գնալ արդեն նաև, ենթադրում եմ, որ նաև հետաքրքրվելու, թե ինչ ա կատարվում էնտեղ։

Շատ վստահ չեմ թե շատ բան էինք հասկանում, բայց գիտեինք արդեն՝ «Ծննդոց» գիրք կա, գիտեինք արդեն «Հին կտակարան» կա, «Նոր կտակարան» կա, գիտեինք արդեն Քրիստոսի կենսագրություն կա, երբ որ մեզ բռնացրին էդ «կեղտոտ» գործի վրա։ Էլի չեմ հիշում, թե ոնց բռնացրին, ինչ արեցին, բայց հիշում եմ, որ առաջին, օրինակ, իմ տագնապը էն էր, որ դպրոց եկան լիքը պագոնավոր մարդիկ, ու սկսեցին բոլորիս կանչել տնօրենի մոտ: Բոլորիս չէ, երևի հիմնականում գիշերօթիկ մնացողներն էին էդ կարդացողները, բայց չեմ հիշում, երևի նաև երևանցիներին: Մեզ հիմնական հարցն էն էր, թե որտեղից ա էդ գիրքը։ Ինձ մինչև հիմա զարմացնում ա, որ ոչ մեկ չէր էլ հարցնում, թե, օրինակ, ի՞նչ կար էդ գրքում, ի՞նչ կարդացիք, բոլորն ասում էին՝ որտեղի՞ց ա էդ գիրքը։ Ես ճիշտն ասած մինչև հիմա չգիտեմ՝ որտեղից էր էդ գիքը և չգիտեմ եթե իմանայի՝ կասեի՞ որտեղից ա թե որտեղից չի։ Բայց էդ էր, գոնե իմ իմացած գլխավոր հարցը։ Թերթերը գրեցին մեր մասին․ Ու՞ր ա նայում Սպանդարյանի [կուս]կազմակերպությունը, դպրոցներում կղերական, կրոնական գրականություն, բան, հավատ կրոն և այլն, սաղ խառնեցին իրար, մի երկու ուսուցչի հեռացրին դպրոցից։ Երևի էդպես էլ չգտան՝ որտեղից էր, որովհետև աշակերտներից ոչ մեկին… հաա, մեր վրա մատ էին թափ տալիս՝ դպրոցից կհեռացնենք, բան, բայց էդ չեղավ։ Բայց էդ ամբողջ մի երկու ամիս տևեց էդ պրոցեսը: Հետո թերթում մենք կարդում էինք, մեզնից ինչ-որ մեկի անունը, կարծեմ, չկար թերթերում։ Բայց կար, որ դա աշակերտները գիշերները և այլն, մի խոսքով մի էդպես ծանր վախեցած էինք շատ։ Ես գոնե վախեցած էի, չգիտեմ, կարող ա մեկ ուրիշը էդքան վախեցած չէր։ Բայց ուրեմն դա էլ էդ պագոնավոր մարդկանց մուտքը, հետո երկար ժամանակ ռիսկ չէին անում էդ մասին խոսլու, մեր ուսուցիչները, մեզ հետ, օրինակ, չխոսեցին էդ մասին, որովհետև դա դպրոցի, կամ ամեն մի դպրոց ուներ կուսկազմակերպություն, էդ դպրոցի կուսկազմակերպության քարտուղարը կարծում եմ ընկել էլ, տեսականորեն կարծում եմ, որ ընկել էր շատ ծանր կացության մեջ, և կային նաև շատ կուսակցական ուսուցիչներ, նրանց համար շատ ավելի պատասխանատու էր։ Ես չգիտեմ կային արդյոք ոչ կուսակցկան ուսուցիչներ, ենթադրում եմ, որ կային, բայց կուսակցության համար պատսխանատվություն կար, և ուսուցիչները մի քիչ շատ զգույշ էին, էդ թեման ընդհանրապես չքննարկվեց դպրոցում։ Բայց դա երկար ժամանակ տենց սպառնալիքի նման կախված մի թեմա էր։ Ես դա չեմ հիշում կամ 68 թիվն էր, կամ 69, բայց էդ տարիների թերթերում ցանկացած մեկը կարող ա էդ տեսնել։

Թեման վաղուց կար, Հայաստան տեղափոխվելու թեման բուն տեղափոխվելուց առաջ վաղուց կար։ Սկզբունքորեն էդ շատ քննարկված խնդիր էր, և մենք իհարկե չէինք մասնակցում, բայց ակամա միշտ լսում ես և տեղյակ ես ինչից են խոսում։ Մայրս, հիմնական խնդիրը մայրս էր բզբզողը, որ մենք աղջիկների տեր ենք, թուրքերի մեջ չպիտի մնանք, սա հիմնական մոտիվացիան էր։ Պետք է գնանք Հայաստան, պետք է գնանք։ Բայց, երբ որ քույրս 8-րդ դասարանում էր, ավարտեց և իր նկատմամբ արդեն որպես աղջկա հետաքրքրություն կար, իրեն բերեցին Հայաստան, ինքը էստեղ ընդունվեց տեխնիկում սովորելու Երևանում, և թեման արդեն ընդարձակվեց․ Մեր աղջիկը Երևանում ա, մեր աղջիկը Հայաստանում ա, մենք պետք ա գնանք, մենք էստեղ անելիք չունենք, մեկ ա բոլորը գնալու են: Մի խոսքով, կարծում եմ, որ մենք տնտեսական պատճառով չէ, որ եկել ենք, հետո դա ես բազմաթիվ անգամներ իմ մտքով անց եմ կացրել։ Մենք վատ չէինք ապրում սկզբունքորեն թե՛ գյուղում, թե՛ Շամխորում, կարծում եմ, որ էդ ամուր նստած գաղափարը, որ, այսինքն ես հիմա էդ պայմանական ասեմ, էդ բառը չի հնչել, բայց, մեր հայրենիքը Հայաստանն ա, մենք էստեղ անելիք չունենք։ Բայց հայրենիք բառը չի հնչել, որքան ես հիշում եմ, ուղղակի ընդհանուր կենցաղային անընդհատ խոսակցություններով, որ մեր ապագան, մեր էրեխեքի ապագան Հայաստանում է։ Եվ մենք եկել ենք, կարելի ա ասել, հայրս եկավ 64 թվականին կամ 65, գուցե 64, որովհտև 65-ին մենք արդեն Հայաստանում էինք, և 65-ին եղան էն ցեղասպանության 50 ամյակի երիտասարդական շարժումները։ Բայց մենք ոչ ցեղասպանությունից բան գիտեինք, որ անկեղծ ասեմ, ոչ էդ շարժումներից հասկանում էինք որևէ բան: Բայց ես հիշում եմ, որ էդ շարժումները և դրան հաջորդած խստացումները էնպիսին էին, որ մեր տանը դա թեմա դարձավ, որ վտանգավոր ա Հայաստանում գուցե, որովհետև հետապնդումներ կային երիտասարդներին և այլն: Բայց սրանք ավելի շուտ աղոտ խոսակցություններ էին, քան երևույթի ռեալ իմացություններ, գոնե իմ հասակի համար։

Լուր եկավ որ, բայց էդ լուրը պիտի շուտ էլ գար, այսինքն շատերը գիտեին, ինձ համար էր անակնկալ, որ Յուզբաշյանի մոտ հայագիտությամբ և աղվանագիտությամբ զբաղվող Ֆարիդա Մամեդովայի պաշտպանությունն ա լինելու Բաքվում, իսկ նրա թեզերը արդեն գիտեինք՝ որոնք են։ Նույնիսկ մտածեցինք, որ մեկը գնա էդ պաշտպանությանը Բաքվում մասնակցի, և գնացին։ Եվ մեր կողմից գրվեց էդ հակագիտական, կեղծ գիտական ավելի, այ էդ պաշտպանության պրոցեսին, և դա վակը չհաստատեց էդ աշխատանքը։ Եվ սա դեռ Ղարաբաղյան շարժումը չէր, բայց շատ մոտ էր, եթե չեմ սխալվում դա 87 գուցե թիվն էր, լավ չեմ կարող հիմա ստույգ ասել, գուցե նույնիսկ 86 թիվն էր։ Բոլոր դեպքերում 87 թվին արդեն չափվում էր խնդիրը, թե մենք ոնց որ ուղտի ականջում քնած լինեինք, Ադրբեջանը անընդհատ որոշակիորեն փոխում ա պատմագրությունը, լիքը կեղծիք ա անում բազմաթիվ հրատարակություններ, նույնիսկ հայ հեղինակների, ռուսերեն թարգմանություններ՝ բոլորովին անհեթեթ մեկնաբանություններով, և մեր կողմում միշտ լուռ են․ քաղաքական կոռեկտություն են պահում։

Պերեստրոյկան հենց որ սկսվեց և քիչ թե շատ կարելի էր խոսել ոչ անմիջապես ԿաԳեԲե-ի հարվածի տակ ընկնելու վտանգով, որ դու հենց բերանդ բացես, ԿաԳեԲե-ն գլխիդ կանգնած ա, այլ մեր միջև էլ խոսակցությունները արդեն սկսում էին դառնալ առարկայական, անեկդոտից, ծաղրից, սարկազմից դուրս են գալիս. իսկ ի՞նչ կարելի ա անել, իսկ ո՞նց կարելի ա անել։ Դրանք նույնպես առօրեական թեմաներ են դառնում, էնպես չի, որ դու նստում ծրագրավորում ես, որ եկեք գնանք շարժում սկսենք սրա դեմ, այլ գոնե ուղղակի խոսում ես։ Եվ էդ ժամանակ սկսում ես նաև գիտելիք փոխանցել։ Օրինակ, Արթուրը ամենից շատ մեզ Ղարաբաղի մասին էր պատմում, և մենք ավելի ու ավելի, երբ որ ես նայում եմ հիմիկվա իրական փաստաթղթերը և նայում եմ, թե ինչ աստիճան մենք բոբիկ էինք գիտելիքից, երբ որ 88 թվականին Գորբոչովը հանկարծ ասում ա՝ պարզվում ա, որ էսքան տարիների ընթացքում Հայաստանի ոչ մի ղեկավար, երբեք ամբողջ սովետշրջանում Ղարաբաղ մուտք չի գործել, չի գնացել, հա՛, էդ դառնում ա գիտելիք սովետմիության ժողովրդի համար, իսկ մեզ համար գիտելիքը արդեն շատ ավելի խորքային բաներ էին, հանկարծ ու նրանք հայտնաբերեցին։ Բայց էդքան տարիներ Հայաստանից և Ղարաբաղից, ես հիմա եմ տեսնում, գրություններ են գնացել, նամակներ են գնացել, 2500 մարդու ստորագրած փաստաթղթեր են գնացել Ղարաբաղում ծանրագույն, ազգային հողի վրա ճնշումների մասին։ էդ փաստաթղթերը կան։

Ես անձամբ իմ կողմից չեմ հիշում և որևէ էդպիսի կոնկրետ դեպք չեմ հիշում, բայց իմ ուսանողական տարիներին, ընդհանուր առմամբ, կային հավաքներ: Դրանք հիմնականում ֆիզիկայի ֆակուլտետի տարածքում էին լինում: Օրինակ, շատ հայտնի էր՝ Կլոդ Մութաֆյանը Կիլիկիայում նկարահանումներ ա արել, սլայդներ ա բերել և ցույց ա տալիս։ Էդ ցույց տալը դա միայն ցուցադրություն չէր, դա էդ մթնոլորտում նաև հավաքվող մարդկանց կողմից քննարկումներն էին, քննարկումներ էին ինչպես ցեղասպանության խնդրի շուրջ, քննարկումներ էին ինչպես Ղարաբաղի խնդրի շուրջ։ Բայց ես դրանցում չեմ եղել, իմ ունեցած տեղեկությունները դրանք անորոշ լուրեր էին: Օրինակ, գիտեի որ մեր կուրսից, մեր կուրսից կարծեմ չէ, բայց մեզնից ցածր օրինակ, անունները չասեմ, կարևոր չեն, էսինչ մարդը մասնակցել ա: Ինչի՞ն ա մասնակցել՝ դե ցուցադրություն ա: Ես նույնիսկ չեմ կարծում, թե դրանք ինչ-որ կիսագաղտնի բաներ էին, ուղղակի որոշակի հետաքրքրությունների շուրջ տևական հավաքներ էին, պարբերական հավաքներ էին, որոնք երևի կարևոր էին, հետաքրքիր էին, և որոնց մասնակիցները, հետագայում մի զգալի մասը դարձավ Ղարաբաղյան շարժման ակտիվիստներից էին: Այո՛, էդ մարդկաց մեջ էդպիսի քննարկումներ կային։ Ես անձամբ ոչ մի էդպիսի քննարկման չեմ մասնակցել։

Եթե քաղաքական կյանքից դուրս գանք, սա կարծում եմ շատերին ծանոթ երևույթ է, էն ժամանակ ինձ համար, դա էլի կենցաղի մաս էր, բայց կարելի ա ասել 91 թվականից սկսած, 91, 95, 96 թվականները մինչև, դա Հայաստանի բնակչության կյանքի կտրուկ փոփոխությունն էր, որը էլեկտրաէներգիա չուներ, գազ չուներ, ջրմուղ չուներ, վերելակ չուներ, ապրում էր բազմա… և տներում երեխաները սառած, մի կում ջուրը սառած էր տեսնում, և երեխաները չէին խաղում, որովհետև տաքանալու տեղ չունեին հետո, և սա կյանքի մի փուլ էր, որտեղ ոչ մեկը չէր տրտնջում։ Ես չգիտեմ ինչու, ինձ համար բարդ ա հասկանալ ինչու։ Բոլորը կարծես ընդունում էին, որ սա մի զոհաբերություն է, որը արվում է հանուն քո երկրի, հանուն քո ժողովրդի, բայց էդ զոհաբերության, ես սա էսպես ընդհանրացնելով եմ ասում, երևի, իմ ամուսինն էլ էդ տարիներին մահացավ, և դա 92 թվականի հունվարին, և դա նույնպես ոնց որ մի տեսակ զոհաբերության քո բաժինն էր էդ շրջանում քո կյանքին։ Բայց դա շատ սուբյեկտիվ երևույթ ա իհարկե։

Ղարաբաղ կոմիտեն, ճիշտն ասած, երևի գարնանը, բայց լավ չեմ հիշում [ինչպես ձևավորվեց]: Համարյա բոլորին գիտենք, իհարկե, Ղարաբաղ կոմիտեի անդամներին և բոլորի հետ շփվում էինք, բայց ես էդպես ռեալ ձևավորման անուն բան չեմ կարող ասել։ Գիտեմ մի բան, քանի որ բոլորին համարյա ճանաչում էինք, և միշտ պրոցեսի…Իմ մասնակցությունը շատ պասիվ էր, պասիվ էր նրանով, որ ես և իմ մի քանի ընկերներ միշտ ուղղակի ուզում էինք որոշ տեքստային և ձևակերպման մասով օգնած լինեինք։ Քանի որ ընդհանուր առմամբ մտածողությունը նույնն էր, շատ կարիք չկար, որ թելադրվեր, բայց տեքստի վրա աշխատել ա պետք։ Եվ թե ամբիոնից ինչ պիտի հնչի, թե ինչ պիտի հրատարակվի, թե ժուռնալիստների հարցերին ինչ պիտի, ինչպե՞ս, ինչ-որ ձևակերպումներ անել, որոնք օգտագործելի դառնան։ Չի նշանակում, որ դրանք անպայման էդպես էլ օգտագործվում էին, որովհետև նախ ամեն մեկը անհատ էր, լավ կամ վատ, սա չէր խնդիրը, և երկրորդը՝ միշտ չէ, որ էդ հարցերն են, որոնց վրա դու պատրաստվել ես, բայց մենք փորձում էինք բազմազանեցնել հնարավոր պատասխանները, և ինչ-որ ձևերով օգնած լինել բեմի վրա կանգնած մարդուն, կապ չունի էդ մարդուն դու ճանաչում ես, թե չես ճանաչում։