Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Lusine Hovhannisyan Լուսինե Հովհաննիսյանը (* 1970)

• Ծնվել է 1970-ի մայիսի 22-ին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում։

• Սովորել է Կրուպսկայայի, իսկ այժմ՝ Նիկոլ Աղբալյանի անվան թիվ 19 դպրոցում։

• 1987-92-ին սովորել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրության ֆակուլտետում։

• 1992-ին աշխատանքի է անցել «Անկախություն» շաբաթաթերթում։

• 2018-ին լույս է տեսել Լուսինե Հովհաննիսյանի «Տարին ունի շատ եղանակ» հուշագրությունը

• Լեռնային Ղարաբաղի իր պապենական գյուղի մասին։

• 2022-ին լույս է տեսել «Երևա, Երևա, Երևան» գիրքը։

• Ներկայում «ՍիվիլՆեթ» առցանց լրատվականի սյունակագիր է։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Lusine Hovhannisjan se narodila v roce 1970 do rodiny s protisovětskými postoji. V dospívání byla výrazně ovlivněna názory svého otce. Řada příbuzných z matčiny strany měla zkušenosti s pronásledováním. Její otec je lingvista s hlubokou znalostí arménské i sovětské historie. Ve své věkové kategorii patřila Lusine k menšině těch, kteří od dětství „stáli nohama pevně na zemi“. Poslouchala Hlas Ameriky a znala všechny novináře jménem.

Lusine Hovhannisjan je novinářka, překladatelka, redaktorka a fejetonistka. V současné době se rovněž věnuje překladu moderní ruské literatury.

Počátky hnutí roku 1988

V únoru 1988 se rozhořelo karabašské hnutí. Lusine bylo v té době sedmnáct let a od samého začátku se do něj aktivně zapojila. Sama říká, že odešla z domova 20. února večer a vrátila se až o dva roky později. Vzpomíná, že lidé na náměstí k sobě byli velice ohleduplní, vzájemně si vypomáhali oblečením a obyvatelé okolních domů roznášeli jídlo a čaj.

V jejích vzpomínkách nešlo v počátcích hnutí roku 1988 jen o politiku, ale přítomno bylo vícero psychologických rovin. Zprvu se hnutí nezaměřovalo na nezávislost, ale byla to především vzpoura proti Sovětskému svazu a všem jeho příkazům a zákazům. Každý měl na Sovětský svaz nějakou stížnost a zakoušel pocit křivdy ohledně své rodiny a minulosti.

Přestože její otec nepřestával tvrdit, že „tahle země [pozn. SSSR] padne“, Lusine si nedokázala představit, jak by se tak obrovská říše mohla zhroutit a jaký stát by ji mohl nahradit.

Věcná přesnost nebyla pro idealistku jejího věku důležitá, zato být u toho důležité bylo. Vnímali přelomové zahraniční události jako pád berlínské zdi, ale zásadní pro ně bylo hnutí; ve svých očích se nacházeli v centru dění. Nejdůležitější pro ně byl pád zdánlivě neotřesitelného, nezměrného a monstrózního Sovětského svazu a vymanění se z područí Moskvy.

Protest vsedě v květnu 1998

V květnu 1988 začal v Jerevanu protest vsedě. Demonstranti žádali mimořádnou schůzi Nejvyšší arménské rady, kde by se hlasovalo o rozhodnutí regionální rady autonomní oblasti Náhorní Karabach připojit se k Arménii.

„Netušili jsme, co nás čeká. Dokonce jsme ani nevěděli, co protest vsedě znamená. Naši vůdci nám vysvětlili, že nás můžou předvést na policii. Strážce zákona, ministra vnitra i jeho náměstka – ty všechny jsme znali od vidění i jménem,“ vzpomíná Lusine.

Podle jejích slov k žádnému násilí nedošlo. Žili v tom nejpříhodnějším období sovětské historie, kdy se Sovětský svaz proměnil ve stojatý močál.

„Když jsme došli k opeře [pozn. – jedno z hlavních dějišť demonstrací v centru Jerevanu], na místě už byla spousta studentů. My sami jsme zatím měli jen velmi vágní představu, jak by ten náš protest vsedě měl vypadat a k čemu by se měl ubírat. Ani policie z toho nebyla moudrá. Zvědavě nás pozorovali a snažili se předvídat své vlastní reakce,“ vzpomíná Lusine.

Později už jako novinářka rozmlouvala s pracovníky a školiteli z tehdejší městské rady a poznala hnutí i z jejich strany.

Válka a sumgaitský masakr

Na konci února 1988 se odehrál masakr arménského obyvatelstva města Sumgait v Ázerbájdžánské SSR. Když se demonstranti na Operním náměstí o masakru dozvěděli, nedokázali si představit rozsah ani brutalitu událostí. Jasnější představu o tom, co se odehrálo, si Lusine udělala až později. Když potom už jako novinářka mluvila s lidmi ze Sumgaitu, nedokázala pochopit, jak dokázali žít dál.

Čtyřiadvacátý únor pro mě byl začátkem konce hnutí

Dne 24. února 1988 se na Operním náměstí, epicentru karabašského hnutí v Jerevanu, stalo něco, co bylo pro Arménskou SSR zcela nevídané: byla svolána mimořádná schůze Nejvyšší rady Arménské SSR a této schůzi bylo bráněno pomocí obstrukcí. Lusine vzpomíná, jak starší členové hnutí chodili osobně k poslancům domů a přesvědčovali je, aby se schůze zúčastnili. Pokud bude orgán usnášeníschopný, schůze se odehraje v budově Akademického divadla opery a baletu. Bude se hlasovat o tom, zda se Arménie přestane řídit rozhodnutími Moskvy. Arménský lid nechce být zklamán, protože podle něj závisí další vývoj karabašské otázky na tomto dni.

Toho dne bolel Lusine zub a bolest byla k nevydržení. Vzpomíná, že vlezla do nejbližší zubařské ordinace a prosila lékaře, aby jí zub vytrhl. Když jí překvapený dentista nabídl, že bude zub léčit, Lusine mu oznámila, že nemá čas, že musí na demonstraci, a proto potřebuje rychlý zákrok. Když jí zub vytrhli, odebrala se na Operní náměstí, a když se ujistila, že rada je usnášeníschopná, odjela s vítězoslavným pocitem tři zastávky autobusem domů. Doma slyšela, jak se z budovy, kde měla probíhat klidná schůze, ozývá velký hluk, a proto zapnula televizor, aby se dozvěděla jeho příčinu.

Na obrazovce se objevil muž s vysokou šarží ruské armády a prohlásil: „Já, generálmajor Samsonov, vedoucí ozbrojených sil města Jerevan…“ Lusine popisuje, že v tu chvíli nepociťovala strach, ale pocity porážky a zkázy. Poprvé v životě na svých bedrech zakusila tíži prohry.

V Jerevanu bylo vyhlášeno stanné právo. Demonstrace a veřejné shromažďování byly zakázány a po deváté hodině večerní byl zákaz vycházení. Pro Lusine to byl začátek konce hnutí.

8. květen 1989

Dne 8. března 1989, když už ve městě panovalo stanné právo a členové karabašské komise byli zatčeni, bylo rozhodnuto, že proti sovětské armádě budou protestovat ženy. S muži bylo nakládáno s obzvláštní přísností. Mezinárodní den žen rázem přestal mít sváteční atmosféru. Kvůli špatným asociacím spojeným s tímto dnem už nebylo co slavit.

Demonstrantky se ocitly v kleštích. Ruští vojáci odřízli oba konce ulice Isahakjan. Demonstrantky skandovaly ruská hesla. Vojáci pronikli do davu, strkali do protestujících a mlátili je obušky.

V tu chvíli popadla Lusine za bundu její profesorka, vytáhla ji na chodník, strčila ji do vchodu blízkého činžáku a řekla jí, ať běží do nejvyššího patra, kde, jak se ukázalo, žili její příbuzní.

Lusine vzpomíná, že toho dne měla pocit vítězství.

..................................................................................................................................................................................................

Լուսինե Հովհաննիսյանը (*1970) մեծացել է հակախորհրդային հայացքներով ընտանիքում։ Նրա անձի ձևավորմանը շատ են նպաստել հոր հայացքները։ Մայրական կողմից շատ բռնադատվածներ կային ընտանիքում։ Հայրը լեզվաբան է, քաջ տիրապետում է հայոց, ինչպես նաև Խորհրդային Միության պատմությանը։ Լուսինեն իր հասակակիցների մեջ քչերից էր, որ մեծացել է «իրականության մեջ»։ Մանկուց հետևում էր «Ամերիկայի ձայնին», գիտեր բոլոր լրագրողների անունները։

Lusine Hovhannisyan (*1970) grew up in a family with anti-Soviet views. Her father‘s views greatly contributed to the formation of her personality. There were many repressed people from the mother‘s side in the family. Her father is a linguist, well versed in the history of the Armenians as well as the Soviet Union. Lusine was one of the few among her peers who grew up „in reality“. She listened to the „Voice of America“ since childhood, knew the names of all journalists.

Լուսինե Հովհաննիսյանը լրագրող է, թարգմանիչ, հրապարակախոս և սյունակագիր։ Ներկայում զբաղվում է նաև ռուս ժամանակակից գրականության թարգմանությամբ։

Lusine Hovhannisyan is a journalist, translator, publicist and a columnist. Currently, she is also engaged in the translation of modern Russian literature.

1988-ի շարժման սկիզբը / The beginning of the 1988 movement

1988-ի փետրվարին սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը։ Լուսինեն այդ ժամանակ 17 տարեկան էր և սկսեց մասնակցել շարժմանը հենց առաջին օրերից։ Ինչպես ինքն է նշում, տնից դուրս է եկել փետրվարի 20-ին և վերադարձել երկու տարի անց։ Հիշում է, որ հրապարակում մարդիկ շատ հոգատար էին միմյանց նկատմամբ՝ իրար օգնում էին շորերով, իսկ հարակից շենքերի բնակիչները ուտելիք ու թեյ էին բաժանում։

In February 1988, the Karabakh movement began. Lusine was 17 years old at that time and started participating in the movement from the very first days. As she says, she left home on February 20 and returned two years later. She remembers that people in the square were very caring towards each other, they helped each other with clothes, and the residents of the adjacent buildings distributed food and tea.

Նրա հիշողություններում 1988-ի սկիզբը ավելի շատ հոգեբանական շերտեր ուներ, քան քաղաքական ծրագիր էր։ Շարժումը սկզբում անկախության մասին չէր, այլ ընդվզում էր Խորհրդային Միության հանդեպ, ընդվզում գծված «կարելիների» և «չիկարելիների» դեմ։ Ամեն մեկն ուներ իր բողոքը՝ իր ընտանիքից, անցյալից եկող բողոքը խորհրդային բարքերի դեմ։

In her memories, the beginning of 1988 had more psychological layers than was a political program. The movement was not about independence at first, but a revolt against the Soviet Union, a revolt against the delineated „cans“ and „cannots“. Everyone had their own complaint, the complaint coming from their family, the past, against Soviet rule.

Լուսինեն չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպես է հսկա կայսրությունը փլուզվելու, և ինչ պետություն է առաջանալու դրա փոխարեն, չնայած հայրն անընդհատ ասում էր, որ «այդ երկիրը քանդվելու է»։

Lusine could not imagine how the giant empire would collapse and what state would emerge in its place, although her father kept saying that „that country [ed. USSR] will be destroyed.“

Այդ տարիքում գաղափարով տարված մարդու համար հստակությունը կարևոր չէր, պրոցեսի մեջ լինելն էր կարևոր։ Աշխարհում տեղի ունեցող մեծ իրադարձություններն էլ, ինչպիսին օրինակ Բեռլինի պատի փլուզումն էր, ընդունում էին ի գիտություն, բայց կարևորը իրենց շարժումն էր, իրենց համար իրենք էին կենտրոնում։ Անվերջ, հսկա ու հրեշ թվացող Խորհրդային Միության փլուզումն ու Մոսկվայի ենթակայության տակ չլինելն էր կարևոր։

Clarity was not important for a person obsessed with ideology at that age, being in the process was important. They also took note of the great events happening in the world, such as the fall of the Berlin Wall, but the important thing was their movement, for them they were in the center. The collapse of the seemingly endless, giant and monstrous Soviet Union and not being under Moscow‘s subordination was important.

Նստացույցը, 1988-ի մայիս / The 1998 May sit-in

1988-ի մայիսին Երևանում սկսվեց նստացույց։ Նստացույցը պահանջելու էր Հայաստանի Գերագույն խորհրդի արտահերթ նիստ, որտեղ պիտի քվեարկության դրվեր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մարզխորհրդի ընդունած որոշումը` Հայաստանին միանալու մասին:

In May 1988, a sit-in began in Yerevan. The sit-in would require an extraordinary session of the Supreme Council of Armenia, where the decision of the regional council of the Nagorno-Karabakh Autonomous Region to join Armenia would be put to the vote.

«Չգիտեինք, թե ինչ է սպասվում։ Չգիտեինք էլ, թե նստացույցն ինչ է։ Մեր առաջնորդները բացատրում էին, որ կարող է գան, մեզ տանեն ոստիկանություն։ Անուններով, դեմքերով գիտեինք իրավապահ մարմինների աշխատողներին, ներքին գործերի նախարարին, փոխնախարարին»,- հիշում է Լուսինեն։

„We didn‘t know what was coming. We didn‘t even know what a sit-in was. Our leaders explained that we might be taken to the police. We knew the law enforcement officers, the minister of internal affairs, the deputy minister by name and faces“ Lusine recalls.

Նշում է, որ բռնություն չկար, որ իրենք ապրել են Խորհրդային Միության ամենաձեռնտու փուլում, երբ հանգիստ ճահճային վիճակ էր։

She recalls that there was no violence, that they lived in the most favorable phase of the Soviet Union, when it was a quiet swampy state.

«Հասա Օպերա [Երևանի կենտրոնում ցույցերի անցկացման հիմնական վայրերից մեկը - խմբ․], ուսանողները շատացել էին: Ինքներս էլ դեռ լավ չէինք պատկերացնում` ինչ տեսք պիտի ունենա մեր նստացույցը և մանավանդ՝ ինչ ընթացք։ Դա չէին հասկանում նաև ոստիկանները, որոնք հետաքրքրությամբ նայում էին մեզ ու փորձում գուշակել իրենց անելիքը», - հիշում է Լուսինեն։

„When we got to Opera [one of the main places where demonstrations were held in the center of Yerevan - ed.], there were already numerous students. We ourselves still did not have a clear idea of what our sit-in would look like and especially what its course would be. The police didn‘t understand that either, they looked at us curiously and tried to guess what they were going to do,“ recalls Lusine.

Հետագայում նա արդեն որպես լրագրող շփվել է այդ ժամանակվա քաղխորհրդի աշխատողների, հրահանգիչների հետ և ծանոթացել շարժմանը՝ նրանց տեսանկյունից։

Later, as a journalist, she communicated with the workers and instructors of the Municipal Council of that time and got to know the movement from their point of view.

Պատերազմը, Սումգայիթի ջարդերը / The war, Sumgait pogroms

1988-ի փետրվարին Խորհրդային Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում տեղի ունեցան հայերի ջարդեր։ Սումգայիթի ջարդերի մասին լուրերը ցուցարարները լսել են Օպերայի հրապարակում՝ չպատկերացնելով, թե ինչ չափերի և սոսկալիության ինչ աստիճանի դեպքեր են։ Լուսինեն հետո է ավելի հստակ պատկերացրել, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել։ Ավելի ուշ որպես լրագրող շփվել է սումգայիթցիների հետ ու չի հասկացել, թե այդ մարդիկ ինչպես են շարունակում ապրել։

In February 1988, massacres of Armenians took place in Sumgait city of Soviet Azerbaijan. Demonstrators  in the Opera Square heard the news about the Sumgait pogroms, not imagining the scale and severity of the events. Only later did Lusine have a clearer idea of what actually happened. Later, as a journalist, she talked to the people from Sumgait and could not comprehend how these people continued to live.

«Նոյեմբերի 24-ը ինձ համար շարժման վերջի սկիզբն էր»

„November 24 was the beginning of the end of the movement for me“

1988-ի նոյեմբերի 24-ին Ղարաբաղյան շարժման երևանյան էպիկենտրոնում՝ Օպերայի հրապարակում, տեղի էր ունենում Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության համար աննախադեպ մի դրվագ՝ հրավիրվել էր ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի արտահերթ նիստ, որը խոչընդոտում էին։ Լուսինեն հիշում է, թե ինչպես էին շարժման ավելի ավագ մասնակիցները հերթով գնում պատգամավորների տներ, համոզում նրանց ներկայանալ նիստին։ Քվորում ապահովելու դեպքում նիստը տեղի էր ունենալու Օպերայի և բալետի ակադեմիական թատրոնի շենքում։ Պիտի կայացվեր որոշում, որ Հայաստանն այլևս չի ենթարկվում Մոսկվայի որոշումներին։ Մարդիկ խնդրում էին հուսախաբ չանել, քանի որ, ըստ նրանց, այդ օրվանից կախված էր Ղարաբաղի հարցի հետագա ընթացքը։

On November 24, 1988, in Opera Square, the epicenter of the Karabakh movement in Yerevan, an unprecedented episode for the Soviet Socialist Republic of Armenia took place: an extraordinary session of the Supreme Council of the Armenian SSR was called, which was being obstructed. Lusine remembers how the elder participants of the movement went one by one to the houses of the deputies and convinced them to be present at the session. If a quorum was ensured, the session would take place in the building of the Academic Theater of Opera and Ballet. A decision would have to be made that Armenia no longer obeys Moscow‘s decisions. People asked not to disappoint them, because, according to them, the further course of the Karabakh issue depended on that day.

Լուսինեի ատամն այդ օրը ցավում էր և չէր կարողանում դիմանալ ցավին։ Հիշում է, թե ինչպես է մտել մոտակա ատամնաբուժարան, խնդրել հեռացնել ատամը։ Երբ բժիշկը, զարմանալով նման ցանկությունից, առաջարկել է բուժել այն, Լուսինեն ասել է միայն, որ ժամանակ չունի, նիստին պիտի գնա, և իրեն հարկավոր է ատամի արագ հեռացում։ Հանած ատամով գնացել է Օպերայի շենք և համոզվելով, որ քվորումն ապահովված է՝ վաստակած ցուցարարի զգացումներով գնացել տուն, որը երեք կանգառ հեռավորության վրա էր։ Տանը լսել է, որ շենքից, որում պիտի անձայն նիստ ընթանար, բարձր ձայներ են գալիս, միացրել է հեռուստացույցը՝ տեսնելու, թե ինչն է պատճառը։

Lusine had a toothache that day and she couldn‘t bear the pain. She remembers entering the nearest dental clinic and asking to remove the tooth. When the doctor, surprised by such a wish, offered to treat it, Lusine only said that she didn‘t have time, she had to go to a meeting, and she needed a quick tooth extraction. She went to the Opera House with her teeth pulled and, and upon making sure that the quorum was secured, she went home, which was three bus stops away, with the feelings of a satisfied protester. At home, she heard loud noises coming from the building where there was supposed to be a quiet session being held, and she turned on the TV to find out the reason.

Հեռուստացույցի էկրանին ռուս բարձրաստիճան զինվորականն ասում էր․ «Я, генерал- майор Самсонов комендант города Еревана…»: Լուսինեն նկարագրում է, որ այդ պահին զգացածը վախ չէր, առաջին անգամ պարտվելու, քանդվելու զգացում էր։ Առաջին անգամ պարտվելու ծանրությունը հենց այդ պահին է զգացել։

On the TV screen, a high-ranking Russian military man said: „I, Major General Samsonov, commandant of the city of Yerevan...“. Lusine describes that what she felt at that moment was not fear, but for the first time it was a feeling of defeat and destruction. She felt the weight of defeat for the first time at that very moment.

Երևանում հատուկ դրություն և պարետային ժամ էր մտցվում։ Արգելվում էին ցույցերը, հավաքները, ժամը իննից հետո դրսում լինելը։ Լուսինեի համար դա շարժման վերջի սկիզբն էր։

Curfew was introduced in Yerevan. Demonstrations, gatherings, and being outside after nine o‘clock were forbidden. For Lusine, it was the beginning of the end of the movement.

1989-ի մարտի 8-ը / March 8 of 1989

1989-ի մարտի 8-ին, երբ քաղաքում արդեն պարետային ժամ էր, իսկ «Ղարաբաղ» կոմիտեն՝ ձերբակալված, որոշվել էր, որ կանայք խորհրդային զորքի դեմ պիտի բողոքի երթ անեն։ Տղամարդկանց նկատմամբ հատկապես խիստ էին։ Մարտի 8-ն էլ արդեն տոնացանկում չէր։

On March 8, 1989, when the city was already under curfew and the „Karabakh“ committee was arrested, it was decided that the women would protest against the Soviet army. They were especially strict with men. March 8 was not on the holiday schedule anymore. Because of the bad associations associated with this day, there was nothing to celebrate.

Ցուցարարները հայտնվել էին փակուղում։ Ռուս զինվորները փակել էին Իսահակյան փողոցի փոքր հատվածը՝ երկու կողմից։ Ցուցարարները ռուսերեն տեքստեր էին վանկարկում։ Զինվորները շարքերի մեջ մտան՝ հրելով մասնակիցներին, «դուբինկայով» հարվածելով նրանց։

The protesters were at a deadlock. Russian soldiers closed the small part of Isahakyan Street on both sides. The demonstrators were chanting Russian texts. The soldiers entered the ranks, pushing the participants, hitting them with „batons“.

Հենց այդ պահին Լուսինեի բաճկոնից նրա դասախոսը քաշել է դեպի մայթ, հրել մոտակա բնակելի շենքի մուտքից ներս ու ասել, որ բարձրանա վերջին հարկ, որտեղ, ինչպես հետո է պարզվել, ծանոթներ էին ապրում։ 

At that very moment, Lusine‘s professor pulled her to the sidewalk by her jacket, pushed her into the entrance of a nearby residential building and told her to go up to the top floor, where, as it turned out later, her acquaintances lived.

Լուսինեն հիշում է, որ այդ օրը հաղթական զգացողություն ուներ։

Lusine remembers that she had a feeling of victory that day.