Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Nouneh Dilanyan Նունե Դիլանյանը (* 1952)

• Ծնվել է 1952թ․, Երևան քաղաքում

• 1975թ․ ավարտել է ԵՊՀ բանասիրության ֆակուլտետը

• 1975-1979, աշխատել է Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայում որպես խմբագիր, թարգմանիչ

• 1980-1992, ԵՊՀ ավագ դասախոս

• 1990 – 1992, “Հայք” ամսագիր, Գլխավոր խմբագիր

• 1999 – 2007 - ԵՊՀ ավագ դասախոս

• 2009- 2012, Երևանի պետալան լեզվաբանական համալսարան, ավագ դասախոս

• 2011 – 2012, Երևանի պետական լեզվաբանական համալսարան, գիտական բաժնի ղեկավար

• 2012 – մինչև օրս, Հայ-ռուսական համալսարան, ավագ դասախոս

Մանկություն և պատանեկություն

Childhood and adolescence

Նունե Դիլանյանը ծնվել է 1952թ․ հոկտեմբերի 2-ին, Երևանում: Նրա ծնողները ծագումով Թիֆլիսից էին, սակայն երիտասարդ տարիքում, խորհրդային կարգերի հաստատմանը հաջորդող տարիներին, երբ աշխարհի տարբեր տեղերից շատ հայեր գալիս էին Խորհրդային Հայաստան՝ այն զարգացնելու և կառուցելու հույսով, Նունեի ծնողները տեղափոխվել են Երևան: Երկուսն էլ ժամանկի լավագույն հայկական դպրոցների շրջանավարտ էին՝ հայրը Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի, մայրը՝ Գայանյան վարժարանի: Նունեի հայրը պետական պաշտոնյա էր, իսկ մայրը՝ ուսուցչուհի: Ծնողների մասին Նունեն պատմում է. «Հայրս Ներսիսյան դպրոցի վերջին շրջանավարտն էր ու շատ հաճույքով էր միշտ պատմում էդ դպրոցի մասին։ Դե ասենք հա, եթե քեզ ասենք Թումանյանն ա դասավանդել, կամ Ղազարոս Աղայանը, դե պարզ ա, որ հաճույքով կպատմես։ Ու ես միշտ զարմանում էի, որովհետև ինքը, չունենալով բարձրագույն բանասիրական կրթություն, ի ծնե կարծես բանասեր լիներ։ Այսինքն էդ դպրոցական կրթությունը շատ կարևոր էր, էլի։ Տնտեսագետ էր։ Նա երազում էր արևելագետ դառնալ և նույնիսկ գնացել էր, Պիտերի համալսարանում, ուրեմն, ընդունվել էր արևելագիտության ֆակուլտետ, բայց էստեղ խանգարել էր սերը։ Նա չէր դիմացել առանց մայրիկիս և առաջի տարուց հետո վերադարձել էր։ […]  Մայրս Գայանյան վարժարանն էր ավարտել։ Ճիշտն ասած լավ չեմ հիշում՝ որ թվին էր, կարծեմ քսանվեց, թե՞ քսանյոթ թվին են եկել, ու եկել են այ էն ալիքի տակ, որ գալիս են Հայաստանը կառուցելու»։

Nouneh Dilanyan was born on October 2, 1952, in Yerevan. Her parents were originally from Tbilisi, but at a young age, in the years following the establishment of the Soviet rule, when many Armenians from different parts of the world were coming to Soviet Armenia in the hope of developing and building it, Nouneh’s parents moved to Yerevan. Both were graduates of the best Armenian schools of the time: her father was a graduate of Nersisyan School in Tbilisi, her mother of Gayanyan College. Nouneh’s father was a government official, and her mother was a teacher. Nouneh tells the following about her parents: “My father was the last graduate of the Nersisyan School and he always enjoyed telling stories about that school. Well, if you were taught by Tumanyan or Ghazaros Aghayan, of course you would enjoy telling stories. And I was always surprised, because he, without having a higher philological education, seemed to be a philologist from birth. In other words, that school education was also very important. He was an economist. He dreamed of specializing in oriental studies, and was even admitted to the Department of Oriental Studies at the University of Sankt Petersburg, but love got in his way here. He couldn’t stand it without my mother, and returned after studying a year. […] My mother graduated from Gayanyan College. To be honest, I don’t remember exactly when they moved [to Yerevan], I think they arrived in [19]26 or [19]27, and they came in the wave when people came to build Armenia.”

Նունեի՝ ծնողների և ընտանիքի մասին մանկության առաջին հիշողությունները Հայաստանը կառուցելու գաղափարի շուրջ են: Առհասարակ քսանական, երեսունական թվականներին, ցեղասպանությունից ու համաճարակներից, վերացումից մազապուրծ հայերից շատերը վերջապես պետականություն, սեփական իշխանություն ունենալու հետ մեծ հույսեր էին կապում: Շատ հայ մտավորակններ, մասնագետներ, ժամանակի լավագույն կրթությունը ստացած մարդիկ, ինչպես նախկին Ռուսական Կայսրություից, այնպես էլ ցեղասպանությունից հետո Օսմանյան Կայսրությունից Եվրոպա կամ Ռուսական Կայսրություն տեղափոխված հայ մտավորականներ գալիս էին Հայաստան՝ երկիրը կառուցելու:  Հենց նման մարդկանց ջանքերով են ստեղծվել Հայաստանի շատ կրթական, մշակութային և արդյունաբերական ձեռնարկություններ, կառուցվել են քաղաքներ: Նունեն հիշում է.  «Ինչքան հիշում եմ, այսինքն էդ մանկությանս հիշողությունները, դա էն սերունդն էր, որը հավատում էր, որ իրենք պետք է Հայաստանը, Երևանը կառուցեն, շենացնեն Հայաստանը, և գնում էին ընկերներով շաբաթը մեկ օր էին ընտրում, գնում էին նայելու, թե Երևանում ինչ նորակառույցներ կան։ Շատ հետաքրքիր բան էր դա։ Ես օրինակ հետո էլ չեմ տեսել դա որևէ սերնդի մոտ։ Տեր էին զգում իրենց այ էդ իրենց արածի, երկրի, քաղաքի համար և շատ ոգևորված էին գալիս, եթե տեսնում էին, որ ինչ-որ նոր բան է կառուցվել»։

Nouneh’s first childhood memories of his parents and family revolve around the idea of ​​building Armenia. In general, in the twenties and thirties, many Armenians who had survived genocide, epidemics, and extermination had high hopes for finally having a statehood and their own government. Many Armenian intellectuals, specialists, people who received the best education of the time, both from the former Russian Empire and those who moved to Europe or Russian Emprire from the Ottoman Empire after the Genocide, moved to Armenia to build the country. It was through the efforts of such people that many educational, cultural, and industrial enterprises in Armenia were created, cities were built. Nouneh recalls: “As far as I remember, that is, my childhood memories, it was that generation that believed that they had to build Armenia, Yerevan, develop Armenia, and they would go with their friends, choose one day a week, and go see what new buildings there were in Yerevan. It was a very interesting thing. I haven՛t seen that in any generation since then. They felt like masters of what they had done, of the country, of the city, and they came very excited if they saw that something new had been built.“

Սակայն սա նաև հենց այն սերունդն էր, որից շատերը զոհ գնացին ստալինյան բռնաճշնումներին: Այդ բռնաճնշումներին ենթարկվել են նաև Նունեի ընտանիքի անդամները և հարազատները: Այս մասին Նունեն պատմում է հետևյալը. «Իրենց կյանքը բավականին բարդ էր, որովհետև դա նաև էն սերունդ էր, որը ստալինյան փուլով անցավ։ Երևի չկա էդպիսի ընտանիք, կամ գոնե գերադաստան, որ տուժած չլիներ։ Այդ թվում նաև իմ ընտանիքը։ Ե՛վ հորս են բանտարկել, Ե՛վ հորեղբայրներիս են բանտարկել։ Մեծ հորեղբորս աքսորել էին Սիբիր և ամենավերջին, քսան տարով, վերջին տարին, երբ որ արդեն մի քանի օր էր մնում, որ ազատվեն, ինչ-որ սոված երեխայի, հերթապահ էր բանում, խոհանցում, ինչ-որ սոված երեխայի հաց էր տվել, ու էլի մի քանի տարի ավելացրել էին, ու վերադարձի ճանապարհին վախճանվել էր։ Մի խոսքով էդ ընտանեկան պատմությունները ես հիշում եմ, ոչ թե որովհետև ինձ անձամբ էին պատմում, որովհետև ես շատ փոքր էի դեռ էդ պատմությունների համար, այլ իրար մեջ խոսելուց էսպես ականջիս հասնում էին էդ պատմությունները: Մասնավորապես, որ մյուս հորաքրոջս ամուսնուն, որը Թիֆլիսում ԿենտԿոմի անդամ էր, հենց բանի բակում գնդակահարել էին որովհետև երբ իրեն ասել էին, որ ինքը, ուրեմն, Ժողովրդի թշնամի է, ինքը էդ պրեսպապյեն խփել էր Բերիայի գլխով։ Այսինքն էդ բոլոր պատմությունները, որոնք պտտվում էին ընտանիքում, թեև աշխատում էին երեխաների ներկայությամբ շատ չխոսել, բնականաբար ինչ-որ հիմք էր դրել և՛ զգայական, և՛ էսպես մտածողական հիմք էր դրել, որը հետո երևի արդեն երբ որ հասունանում ես, սկսում ես ինքդ հասկանալ, թե էդ ինչ էր կատարվում, ոնց էր»։

However, this was also the generation from which many fell victim to Stalin’s repressions. Nouneh’s family members and relatives were also subjected to these repressions. Nouneh tells the following about this: “Their life was quite hard, because it was also the generation that went through the Stalinist period. Perhaps there is no such family, or an extended family, that was not affected, including my family. They imprisoned both my father and my uncles. My great-uncle was exiled to Siberia for twenty years, and in the last year, when there were already a few days left until his release, he was on duty in the kitchen and gave bread to a hungry child, and they added a few more years, and he died on the way back. In short, I remember those family stories, not because they were told to me personally, because I was still too young for those stories, but because those stories reached my ears when they talked among themselves. In particular, that my other aunt’s husband, who was a member of the Central Committee [of the Communist Party] in Tbilisi, was shot in the yard, because when they told him that he was an Enemy of the People, he had hit Beria in the head with that paperweight. In other words, all those stories that were circulating in the family, although they tried not to talk much in front of the children, naturally laid some kind of foundation, both emotional and mental, which later, probably when you mature, you begin to understand yourself what was happening, what it was like.”

Նունեի հայրը, որը կուսակցական պաշտոնյա էր, նույնպես հայտնվել էր «ցուցակներում», սակայն նրան ինչ-որ կերպ հաջողվել էր խուսափել աքսորից կամ գնդակահարությունից, և այդ հանգամանքը նրան հանգիստ չէր տալիս ամբողջ կյանքում: Այս մասին Նունեն հիշում է. «Դե գիտեք, էն ժամանակ հազարումի պոչ էին չէ՞ կպցնում, ու քանի որ ինքը (հայրիկը) պաշտոնյա էր, էդ պոչն էին կպցրել։ Բայց էն ժամանակ, այ էդ ընտանեկան բանն ա պատմում, որ փոքր հորեղբայրս գնացել էր միանգամից թռել էր Մոսկվա և տարել էր էդ բոլոր փաստաթղթերը, և ինչ-որ հրաշքով իրեն հաջողվել էր ապացուցել, որ կեղծ մեղադրանք են ներկայացրել։ Մի քանի ազգանուններ կային, որոնք մեր ընտանիքում հնչում էին, էդ Կա-Գե-Բե-ի էդ շեֆերի, որոնք բան էին, տաբու էր էլի այսինքն էդ վատ մարդիկ, կեղտոտ մարդիկ, որոնց անունը նույնիսկ չէր կարելի տալ ընտանիքում։ Իսկ հորեղբայրներս չկարողացան փրկվել։ Նրանց գնադակահարեցին։ Չէ, մեկին աքսորեցին, իսկ մյուսին գնդակահարել էին։ Եվ հայրս ոնց որ իրեն մեղավոր էր զգում, որ ինքը ազատվեց, ու մինչև կյանքի վերջ ամբողջ ցեղի բանը իր վրա էր վերցրել, էդ պահելը ցեղին, տիրություն․․․ բոլորին բերեց Թիֆլիսից ժամանակի ընթացքում Երևան, բոլորին, բոլորը հերթով մեր տանը ապրեցին, մինչև իրենց համար բնակարան գտան։ Մի խոսքով տիրություն էր անում ամբողջ ցեղին»։ 

Nouneh՛s father, who was a party official, also appeared on the “lists”, but he somehow managed to avoid exile or execution, and this circumstance did not give him peace for the rest of his life. Nouneh recalls the following: “You know, at that time they used to falsely accuse people, didn’t they? And since he [the father] was an official, they fabricated an accusation. But at that time, that family story tells us, that my younger uncle immediately flew to Moscow and took all those documents, and by some miracle he managed to prove that he [the father] had been falsely accused. There were several surnames mentioned in our family, those KGB bosses, who were [involved], it was a taboo topic, that is, ‘those bad people, dirty people,’ whose names could not even be mentioned in the family. And my uncles could not be saved. They were shot. No, one was exiled, and the other was shot. And my father felt guilty that he was freed, and until the end of his life he took the entire extended family upon himself, like supporting them, looking after them... he brought everyone from Tiflis [Tbilisi] to Yerevan over time, everyone, everyone lived in our house until they found a place for themselves. In short, he looked after his relatives.”

Չնայած հազարամյա պատմությանը՝ Երևանը որպես քաղաք, իր ուրույն քաղաքային մշակույթով և ճարտարապետությամբ, հիմնականում կայացել և զարգացել է 20-րդ դարում, հատկապես՝ խորհրդային շրջանում: Այս գործընթացը տեղի է ունեցել Նունեի աչքի առաջ: Նունեն պատմում է, որ իր ծնողները և նրանց սերնդակից-ընկերները «եկել էին Երևանը քաղաք դարձնելու և կարծում եմ, որ այդ առումով կարելի է ասել հաջողության հասան, որովհետև այդ սերունդը սկսեց ամեն ինչ անել ու կարողացավ քաղաք դարձնել Երևանը։ Համենայն դեպս ես հիշում եմ մեր երիտասարդության Երևանը, արդեն նույնիսկ քաղաքային մշակույթ էր ձևավորվել, յոթանասունականների կեսերին, ութսունականներին արդեն․․. »: 

Despite its thousand-year history, Yerevan as a city, with its unique urban culture and architecture, mainly established and developed in the 20th century, especially during the Soviet period. This process took place before Nouneh’s eyes. Nouneh says that her parents and their peers “came to turn Yerevan into a city and I think that in that sense we can say they succeeded, because that generation started doing everything and managed to turn Yerevan into a city. At least I remember the Yerevan of our youth, even an urban culture had already been formed, in the mid-seventies, in the eighties already…..”

1950-ականների կեսերին Նունեի ընտանիքը տեղափոխվում է նոր բնակարան՝ Կասկադի մոտ գտնվող նորակառույց շենքում: Անդրադառնալով իր մանկության այդ շրջանին և քաղաքի զարգացմանը՝ Նունեն պատմում է. «Մեր շենքը և կողքի ինը հարկանի շենքը, Երևանի առաջին բարձրահարկ շենքերն էին և առաջին լիֆտ ունեցող շենքերեն էին։ Ու բան ունեինք, լիֆտյորշա ունեինք, որը նստած էր, ու ամբողջ քաղաքից երեխաները գալիս էին լիֆտ քշելու։ Ինքն էլ թույլ չէր տալիս, քշում էր անընդհատ։ Խաղալիք էր էլի, գալիս էին, չէին տեսել՝ դա ինչ բան ա, գալիս էին լիֆթ քշվելու։ Հա, ու միշտ էդտեղ եմ ապրել, ուրիշ տեղ չեմ ապրել։ Կասկադը իմ աչքի առաջ ա փոխվել, փոխվել, ինչ-որ նոր բաներ ձեռք բերել, նոր տեսք ձեռք բերել»:

In the mid-1950s, Nouneh’s family moved to a new apartment, in a newly built building near the Cascade. Reflecting on that period of her childhood and the development of the city, Nouneh says: „Our building and the nine-story building next to it were the first high-rise buildings in Yerevan and the first buildings with an elevator. And we had something, we had an elevator and a lift woman, and children from all over the city would come to ride the elevator. She wouldn’t let us, but then she would ride it all the time. It was just a toy, they would come, they hadn’t seen what it was, they would come to ride the elevator. Oh, and I’ve always lived there, I’ve never lived anywhere else. The Cascade has changed before my eyes, changed, acquired some new things, acquired a new look.”

Խորհրդային տարիներին Երևանում գործում էին թե՛ հայկական, թե՛ ռուսական դպրոցներ: Շատ ընտանիքներ, որոնք կամենում էին իրենց երեխաների ապագան, մասնագիտական և այլ առաջխաղացումն ավելի լավ կառուցել, հաճախ երեխաներին ուղարկում էին ռուսական մանկապարտեզ և դպրոց: Ծնողների՝ մանկապարտեզի և դպրոցի ընտրության մասին Նունեն պատմում է հետևյալը.  «ընտրել են շատ որոշակի․․․ մեր ընտանիքում երբեք ռուսերեն չի խոսվել, երբե՛ք։ Մեր ընտանիքում մաքուր, զուլալ հայերեն են խոսել, և՛ իմ ծնողները․․․ և՛ ես: Ինձ որ հիմա ասում են բա քո հայերենը, զարմանում են, ասում եմ՝ ո՞նց, ես ընտանիքում միայն հայերեն եմ խոսել և հայերեն եմ կարդացել, մի խոսքով։ Իրենք, դե մանավանդ էդ սերունդի մտքով կարո՞ղ էր անցնել, որ սովետը պտի քանդվի, մտածում էին, որ ռուսերենը պետք է լավ իմանա, որ չխեղճանա, ո՞նց էին էն ժամանակ՝ էրեխես չխեղճանա։ Այ էդ առումով ինձ տվեցին ռուսական դպրոց: Տանը ամենամոտ դպրոցը Չեխըվի դպրոցն էր, տվեցին էդտեղ։ Բայց ես ութերորդ դասարանում որոշեցի ընդունվել հայկական բան, ժուռնալիստիկա։ Եվ միայն հայերեն էի կարդում՝ ամբողջ հայ գրականությունը, դասականները, ժամանակակիցը և այլն, իսկ հետո, պատկերացրու, վախեցա։ Մտածեցի՝ դե իրանք երևի, հայկական կրթություն ունեցողները ինձանից շատ ավելի լավ կիմանան, բան, վախեցա։ Իսկ հետո երբ որ արդեն համալսարանում շփվում էինք էդ երեխաների, էդ ուսանողների հետ, հասկացա, որ իզուր էլ վախեցա իհարկե, բայց դե ինչ արել էի, արել էի արդեն։ Շարունակեցի բանասիրական կրթությունը։ Բայց ընտրեցի թարգմանչական ուղղությունը, որպեսզի մի տեսակ բալանսի մեջ բերեմ դա»:

During the Soviet period, both Armenian and Russian schools operated in Yerevan. Many families, who wanted to better build their children’s future, professional career and advancement, often sent their children to Russian kindergartens and schools. Nouneh tells the following about her parents’ choice of kindergarten and school: “They chose very specifically... Russian was never spoken in our family, ever. In our family, pure Armenian was spoken, both my parents... and I. When people now get surprised with my Armenian, I tell them that I only spoke Armenian in my family, and read Armenian, in short. Could it have crossed their minds, especially that generation, that the Soviet Union would collapse? They thought that their kid had to know Russian well, so as not tо be disadvantaged, as they thought back then, so that their children would not be disadvantaged. In that sense, they sent me to a Russian school. The closest school to my house was Chekhov school, they sent me there. But in the eighth grade, I decided to enroll in Armenian, in journalism. And I was only reading in Armenian: all Armenian literature, classics, contemporary, etc., and then, imagine, I got afraid. I thought, well, maybe they, those with Armenian education, will know much better than me, and I was afraid. But then, when we were already communicating with those children, those students at the university, I realized that my fear was baseless, but of course, I had already done what I had done. I continued my philological education, but opted for translation studies, to somehow balance it.”

Դպրոցի մասին Նունեն պատմում է հետևյալը. «Մեր սովորելու տարիներին կար երկու, էսպես ասած «էլիտար» ռուսական դպրոց, Չեխովը ու Պուշկինը, և մի «էլիտար»  հայկական դպրոց, էն ժամանակ Կռուպսկայա, հիմա՝ Նիկոլ Աղբալյան։ Ինքը [դպրոցը] ուներ որոշակի ավանդույթ, ավանդույթ ասելով ի՞նչ նկատի ունեմ՝ ինչ-որ հիմք դրված էր ժամանակին։ Ժամանակին բավականին լավ ուսուցիչներ դասավանդել էին ու մեր օրոք դեռ շարունակում էին, օրինակ՝ մեր մաթեմատիկայի դասատուն՝ Շահեն Նիկալայիչը, ինքը, նրա աշակերտները առանց ոչ մի բանի ընդունվում էին պոլիտեխնիկ, ի՞նչ ռեպետիտր, ինչ բան, տենց բան էն ժամանակ չկար, և պատասխաններից ընդունողները զգում էին, որ սրանք Շահեն Նիկալայիչի աշակերտներն են։ Այսինքն, դպրոց կար էլի, դպրոց էր ստեղծվել։ Մի երեք-չորս հատ շատ լավ ֆիզիկայի ուսուցչուհի ունեինք, փայլուն ուղղակի, շատ հետաքրքիր անձնավորություններ։ Բայց կային նաև էնպիսիները, որ դե էդ դասերը մեզ ոչինչ չէին տալիս, հորինում էինք ինչ-որ բաներ, որ հետաքրքիր դարձնենք մեր կյանքը, և էդ պատճառով մեզ ժամանակ առ ժամանակ դպրոցից հեռացնում էին։ Հա, ինձ էրկու անգամ հեռացրել են, որովհետև, մենք, ուրեմն, էնքան տաղտկալի էր մեր գրականության ու լեզվի դասերը, ընդ որում՝ և՛ հայերենը, և՛ ռուսերենը, որ մենք ընկերուհիներով որոշեցինք բան անել, վիկտարինա։ Եվ դասարանի բոլոր երեխաներին նվիրված քառատող գրեցինք, ու պիտի իրենք ասեին, թե ով է, իրենք պետք է կռահեին։ Ու փող էինք հավաքում մի քանի ամիս, էդ գումարով բաներ, մրցանկաներ առանք, բան, ու դրա պատճառով, ու ընդ որում հենց գրականության դասատուն ասեց՝ էս ի՞նչ եք արել, ինչպե՞ս կարելի է, ու մեզ դրա համար մի շաբաթով դպրոցից հեռացրին։ Ուզում եմ ասել՝ էդ էլ էր սովետական դպրոց, էլի։ Չէր կարելի անել էն, ինչ որ անսովոր էր, ընդունված չէր, ինչ որ բաներից, շրջանակներից, դուրս էր գալիս, որովհետև՝ ո՞նց թե, բա իրանք ի՞նչ արձագանք պիտի տային, ոչ մի տեղ գրված չէր, թե նման դեպքերում իրանք ինչ արձագանք պիտի տան, ավելի հեշտ էր երեխայից էդ ջղայնությունը հանել և երեխային հեռացնել»։

Nouneh tells the following about the school: “During our years of study, there were two, so-called “elite” Russian schools, Chekhov and Pushkin, and one “elite” Armenian school, then Krupskaya, now Nikol Aghbalyan. [The school] itself had a certain tradition, what do I mean by tradition, some foundation was laid at the time. At one time, quite good teachers had taught and they still continued teaching in our time. For example, our Mathematics teacher, Shahen Nikalayich. His students were admitted to the Polytechnical Institute without anything [additional studying], there was no tutoring, nothing like that at that time. And from their answers, the admission committee felt that these were Shahen Nikalayich’s students. In other words, there was still a school, a school had been established. We had three or four very good Physics teachers, brilliant, simply very interesting people. But there were also those who, well, those classes didn’t give us anything, we would invent things to make our lives interesting, and that‘s why we were expelled from school from time to time. Yes, I was expelled twice, because, we… So, our Literature and Language classes were so boring, both Armenian and Russian, that my friends and I decided to do something, a quiz. And we wrote a verse for each student in the class, and they had to say who it was, they had to guess. And we saved money for several months, with that money we bought prizes for the competition, and because of that the Literature teacher himself said: “What have you done? How is it possible?” And we were expelled from the school for a week for that. I mean, that was the Soviet school. You couldn‘t do anything that was unusual, that wasn’t accepted, that went outside of the norm, because how could they react? It wasn‘t written anywhere how they should react in such cases. It was easier to get that anger out of the child and expel the child.”

Նունեն հիշում է, որ երկար ժամանակ Կոմսոմոլ չի դարձել, քանի որ «ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում ընդունել, որ ես պիտի անգիր սովորեմ ինչ-որ մի հատ ահավոր տեքստ էր, որ պտի անգիր ասեինք էդ օրենքները, թե ինչպիսին պետք ա լինի սովետական կոմերիտականը։ Երեք անգամ ինձ կանչել են կամիսիա, երեք անգամ էլ ես չեմ կարողացել պատասխանել։ Ու վերջը, արդեն քանի որ չէր կարելի, որ դպրոցը դու ավարտես ու կոմերիտական չլինես, պրոստը ընդունեցին-պրծան։ Բայց ես անձամբ չեմ անցել, որովհետև ասում էին՝ ինչի՞ չես սովորել, ասում էի՝ ես չեմ կարում սենց բաները անգիր սովորել։ Ու տենց մի քանի անգամ ինձ տապալեցին։ Էդ հաստատ իմ կյանքի դեպքերից մեկն էր։ Ես չէի ասի, որ դա իմ վրա շատ ազդեց։ Չէ։ Որովհետև եթե էդքան ազդեր էն ա կսովորեի մի կերպ կգնայի, հազար ու մի բան էի, չէ՞ սովորել։ Բայց դա դպրոցում ինչ-որ բան էր, երևույթ էր, որ մի քանի հոգի էսպես են իրանց պահել, ու իրանց կոմերիտական չեն ընդունել։ Հա, էդ երևույթ էր մեր դպրոցում»։

Nouneh recalls that for a long time she did not become a Komsomol member, because “I could not accept that I had to memorize some terrible text, that we would recite by heart those laws about what a Soviet Komsomol should be like. They called me to the commission three times, and three times I could not answer. And finally, since it was no longer possible for you to graduate from school and not be a Komsomol member, they simply accepted me. But I personally did not pass, because they said, “Why didn’t you study?” I said that I couldn’t memorize such things. And they failed me several times like that. That was definitely one of the events in my life. I wouldn’t say that it had a big impact on me. No. Because if it had affected me that much, I would have studied it, I would have gone anyway, I had studied a thousand and one things, hadn’t I? But it was something at school, it was a phenomenon that a few people behaved like this, and they weren’t accepted as Komsomol members. Yes, that was an event at our school.”

Ուսանողական տարիներ

Student Years

Համալսարանական տարիներից Նունեն հիշում է այլախոհության և արգելվածի հետ իր առնչությունները: Մասնավորապես պատմում է իր դասախոսներ Էդմոն Ավետյանի և Ռաֆայել Պապայանի մասին. «Էդմոն Ավետյանը դասավանդում էր, ուրեմն, ընդհանուր լեզվաբանություն, լեզվաբանության, ուրեմն, ներածություն, և դասավանդում էր լատիներեն։ Մեզ դասավանդում էր նա առաջին կուրսում, և՛ լատիներեն, և՛ լեզվաբանության ներածություն, իսկ չորորդ կուրսում արդեն ընդհանուր լեզվաբանություն։ Փայլուն մասնագետ էր, հոյակապ, ուրեմն, գիտելիքների, չտեսնված գիտելիքների տեր մարդ էր։ Իսկ Ռաֆիկը Պապայան արդեն ավելի ուշ շրջանում Պոետիկա էր դասավանդում։ Ուրեմն, դե բնականաբար, տարբեր էսպես գրառումներից հետո որոշակի բան, ատյանների, տանը խուզարկել են, գտել են արգելված գրականություն, և ուրեմն, էդ, ձերբակալեցին։ Ես նույնիսկ չեմ հիշում ինչքան։ Չեմ կարծում, որ շատ երկար պահեցին։ Համենայն դեպս մենք դեռ սովորում էինք, իսկ արդեն երբ որ ավարտեցինք, իրենց թողեցին, ու էն ժամանակ, դե բան էր, էլի, էն որ ասում ա «մեչեննի», իրենց հետ աշխատում էին առանձնապես չշփվեն, բան, ու մի խումբ նախկին ուսանողներ վեր կացան և գնացին այցելության։ Մենք երևի մի վեց-յոթ հոգի էինք, ավել չէ, հարյուր հոգանոց կուրսից։ Այսինքն դա, էսպես պրոտեստի մի ձև էր, շատ զուսպ, իհարկե, չէի ասի որ եսիմ ինչ մի հերոսություն էր, բայց համենայն դեպս, եթե իմանային, կարող ա մեզ էլ ինչ-որ քցեին սև ցուցակները։ Չնայած ես համոզված եմ, որ ինչ-որ ցուցակներում մենք հաստատ կայինք։ Չէր կարող էդ ամեն ինչը հենց էնպես անցներ։ Իր կապակցությամբ չէ, ընդհանրապես եմ ասում։ Ասենք, նույնիսկ եթե վիճում էինք միջանցքներում կամ լսարաններում, էդքան մարդու մեջ ոնց էլ ըլնի մի էրկու-իրեք հոգի կլնի, որոնք հատուկ նշանակված էին տարբեր տեղեր հասցնելու համար, որ սա այսինչն ա, նա․․․ սա սենց ա մտածում, նա նենց ա մտածում, նու․․․ Բայց երևի երիտասարդ էինք, առանձնապես․․․ Ճիշտն ասած սկի ուշադրություն էլ չէինք դարձնում, ուղղակի ապրում էինք էնպես, ոնց որ ճիշտ էինք համարում»։

Nouneh recalls her encounters with dissent and forbidden during her university years. In particular, she talks about her professors Edmon Avetyan and Rafael Papayan: “Edmon Avetyan taught General Linguistics, Introduction to Linguistics, and he taught Latin. He taught us both Latin and Introduction to Linguistics in the first year, and General Linguistics in the fourth year. He was a brilliant specialist, a person with great knowledge, unprecedented knowledge. And Rafik Papayan was teaching Poetics later on. So, after various “notes” to certain institutions, they searched their houses for certain things, they found banned literature and arrested them. I don’t even remember for how long. I don’t think that they were kept very long. Anyway, we were still studying, and when we graduated, they were released. At the time, well, it was a thing, they were “labeled” as they say, people distanced from them. And a group of former students went to visit them. We were probably no more than six or seven people, from a cohort of one hundred people. In other words, it was a form of protest, very restrained, of course. I wouldn’t say that it was a heroism, but at least, if they would find out, we also might be included in the blacklist. Although I am sure that we were definitely on some of those lists. It couldn’t have passed just like that. Not in connection with them, I say in general. Let’s say, even if we were arguing in the corridors or in the auditoriums, among so many people there would be two or three people who were specifically appointed to convey to different places that this person is so-and-so, he... this one thinks this way, that one thinks that way ... But maybe we were young, especially... Actually, we didn’t even pay attention, we just lived as we thought was right.”

Նունեն և իր ամուսինը՝ Դավիթ Հովհաննիսյանը, համադասարանցիներ էին: Երկուսն էլ սովորել են ԵՊՀ-ում: Նունեն հիշում է ուսանող տարիների իրենց ազատամիտ շրջապատը և այդ շրջապատում արծարծվող գաղափարները. «Էդ պասիլկաներից էինք մենք առնում, որ գալիս էին դրսից, հյուրանոցներում, էդ ասում ա, գնում ենք պասիլկայից ի՞նչ էին առնում՝ ջինսեր, սկավառակներ, էն վինիլովի սկավառակներն էր, ու մեծ սկավառակներ, մենք «Բիթլզի» բոլոր ալբոմները ունեինք ու գիտեինք բոլոր խմբերը։  Հա, ունեինք, ընդ որում, ասենք քանի որ Դավիթը ուներ իրանից երկու իրանից մեծ եղբայրներ երկու, իսկ էդ երկու եղբայրները, օրինակ ամենամեծ եղբայրը՝ Սամվելը, համարվում էր, էն ժամանակ իրանց ասում էին ստիլյագա, էն նեղ շալվարով, ռոք՛ն՛ռոլ, նենց էին ռոք՛ն՛ռոլ պարում, ուշքդ կգնար, այսինքն, էդ բոլոր էդ երիտասարդությունը, որը նստում էր բանում, Սկվազնյաչոկ էր կոչվում, էն կինո Նաիրիի, գիտե՞ս, հիմա չկա արդեն դա, այ էնտեղ, կամ էլ Կինո Մոսկվայի դիմացի էդ որտեղ որ Լևոնը Ներսիսյան, բան, էդ բագեման հավաքվում էր, այ էնդեղ էին նստում, վիճում: Ընդ որում, ոչ թե նստում էին խմելու-բան, այլ լուրջ խոսակցություններ էին, ու այ էդ, էդ բոլոր խոսակցությունները հիմնականում, էդ տեղերում էին լինում, այ էդ բոլոր բաները, նախապատրաստումները։ Հիմա կարող ա թվա, որ դա ինչ նախապատրաստում, բայց էդ տրամադրությունները տարածվում էին, չէ՞, էդ մտնում էր մարդկանց մեջ էդ միտքը, որ ախր ինչի՞ պիտի մենք սենց ապրենք, ինչի՞ պիտի մենք հենց ստեղ ապրենք, էլի։ Ու էդ երաժշտությունը հո ուղղակի ձև չէ՞ր։ Մտածելակերպ էր դա, էդ նաև բան էր, պրոտեստ էր, որտև վա՜յ, էն ինչքան էին մեր վրա, մեր հետևից գոռգռում ճվճվում, մեր մինի հագնելն էր պրոտեստ, որ մենք, ինչի պիտի մենք չանենք էն, ինչ որ աշխարհում անում են։ Էն տեսակի էին հետևներիցս գոռում, ինչ բառեր ասես չէին ասում մեր հետևից, էդ մեր սերունդը մտցրեց էդ ամեն ինչը ու էն ժամանակ դա մեծ ռիսկ էր, էն ժամանակ ինչ ասես կարող էին անել։ Ես հիշում եմ համալսարանի ռեկտորներից մեկը, էն ժամանակ Գերմանիայից եկած ուսանողուհիներ ունեինք, որոնց դուրս էր արել, որովհետև շալվարով էին էկել, էդ խեղճ էրեխեքը ի՞նչ իմանային, որ Հայաստանում չի կարելի շալվարով գնալ բան, համալսարան։ Այ էդ տեսակ սենց սար ու ձոր էր էլի։ Ու դու էդ սարի ու ձորի արանքում փորձում էիր ինչ-որ ձևով սարը բերել մոտեցնել ձորին»:

Nouneh and her husband, David Hovhannisyan, were classmates from the school. Both then studied at Yerevan State University. Nouneh remembers the free-spirited environment of their student years and the ideas discussed in that environment: “We used to buy things from those parcels that came from abroad, in the hotels. What did we buy from parcels? Jeans, music records, vinyl records, and big records, we had all the Beatles albums and we knew all the bands. Moreover, let’s say because Davit’s two brothers were older than him, and those two brothers, for example, the oldest brother, Samvel, was considered, at that time they were called stilyaga, in those tight pants, rock‘n‘roll, how they danced rock‘n‘roll, you’d be blown away… All that youth, so to say, who were in those cafes, it was called Skvazniachok, at Cinema Nairi, you know, now it’s gone, there, or in front of Cinema Moscow, where Levon Nersisyan, that bohemian people used to gather, they would sit there, argue…  they didn‘t go there to drink, but they had serious conversations, and all those conversations mostly took place in those places, all those things, the preparations. Now, it may seem like a preparation, but those moods were spreading, weren’t they? People were thinking, “Why do we have to live like that?”, “Why do we have to live in this place?” And that music was not just a form. It was a way of thinking, it was also a protest, because… Oh! How much were they shouting at us. Us wearing mini skirts was a protest, like why shouldn’t we do what they were doing in the world? How were they shouting at us, what kinds of words they were saying… Anything that came to their mind. Our generation introduced all of that, and at that time it was a big risk, they could do anything to us at that time. I remember one of the rectors of the university, we had female students from Germany then, he kicked them out because they were wearing pants. How could those poor kids [students] know that in Armenia you could not go to university in pants? That was the gup. And you were trying to somehow bring the mountain closer to the valley, to fill the gap.”

 

Ղարաբաղյան շարժում

The Karabakh Movement

Ըստ Նունեի, երբ սկսվեցին գորբոչովյան բարեփոխումները, մարդիկ մի քիչ ավելի համարձակ դարձան. «Մի քիչ ավելի, չէի ասի, որ շատ, որովհետև այնուամենայնիվ էդ վախվխոցը կար էլի դեռ մի քիչ։ Ու հետո սկսվեցին էդ հայտնի սյեզդերը գարբաչովյան։ Ո՞վ էր աշխատում, սաղ օրը սյեզդ էինք նայում, մանավանդ էն փուլում, երբ որ Ստարավոյտովան բան, մերոնք երբ որ լավ թիմով էին գնացել, ու ընդեղ հնչում էր իրանց ձայնը, էն ժամանակ սենց մեր ամբողջ զբաղմունքը․․․ մի հատ շեղվեմ էլի, մի հատ խոխմա բան պատմեմ։ Ուրեմն մեր տանը էն ժամանակ հեռուստացույցի տակ բան էր, մեծ դարակ էր, որտեղ Միքայելի խաղալիքներն էին։ Ու ինքը նստած էր գորգի վրա էդ հեռուստացույցի տակ ու էդ դարակի խաղալիքներով խաղում էր, ժամանակ առ ժամանակ սենց գլուխը բարձրացնում էր, սենց նայում էր։ Դե քանի՞ տարեկան էր, ութսուն ո՞ր թիվն էր դա, ութսունինը, հա՞, վեց-յոթ տարեկան էր, մեկ էլ նայեց սենց, գլուխը իջացրեց, նայեց՝ «ցեմ հասկանում, Գարբաչո՞վն ա, թե՞ ոնց որ Գարբաչովը չի»։ Ամբողջ օրը էդ էինք լսում։ Ամբողջ օրը էդ սյեզդերն էինք լսում, Սախորովը ինչ ասեց, Ստարավոյտովան ինչ ասեց, ոնց չթողեցին խեղճ Սա, ես հիշում եմ, որ Սախորովի ձենը կտրեցին, չթողեցին խոսեր, ինչ խայտառակ ստրես էր դա բոլորիս մոտ։ Ապրումներ էինք ունենում, քննարկում էինք էդ ամեն ինչը, ու էդ ժամանակ բավականին շատացան էն մարդիկ, որոնք սկսեցին գիտակցել, թե սա ինչ կարևոր բան ա։ Գիտե՞ս, ես չէի ասի, որ հենց առաջին օրվանից բոլորը գիտակցում էին։ Ինչ-որ մի տեսակ էն բանը, ասում են կոլեկտիվ անգիտակցականն էր ազդում, որ սենց սաղ գնում են, գնում էին, ձեռ էին բարձրացնում, բան։ Ես չեմ կարծում, որ էդ միտինգներին բոլոր կանգնածները նույն նպատակը ունեին, նույն զգացմունքները ունեին, նույն հավատը ունեին, նույն բանը։ Բայց այ էդ սյեզդերի ժամանակ, էդ երբ որ արդեն զգացվում էր քո ինքնությունը, դու ով ես, ով ա քեզ ներկայացնում, ինչ ա վերջիվերջո քո ուզածը, այ էդ ժամանակ այ էդ գիտակցական տարրը մարդկանց մեջ ավելի սկսեց հասունանալ ու զարգանալ։ Չնայած կային նաև էն ժամանակ էլ, մինչև հիմա էլ նույնիսկ, բավականին ստվար խումբը, որը ի դեպ առաջին ալիքն էր գնացողների, որոնք ասում էին՝ յա, գժվե՞լ եք, բա առանց Սովետ մենք ի՞նչ ենք անելու, կկործանվենք, թուրքը կգա մեզ էս կանի, սա կգա մեզ էն կանի։ Էն գլխից ասում էին։ Ու դրանք էն․․․ առաջինը գնաց պոլիտեխնիկի, տեխնիկական ինտելեգենցիան էսպես ասած, ռուսական կրթությամբ, առաջին ալիքը դրանք էին, որ թողեցին-գնացին, որովհետև չէին պատկերացնում․․․ բայց ամենախոխման էն ա, որ գնացին ոչ թե Ռուսաստան, այլ Ամերիկա։ Ռուսաստան հետո սկսեցին գնալ։ Չէ, հետաքրքիր շրջան էր, շատ․․․»։

According to Nouneh, people became a bit braver when Gorbachev reforms started: “A bit more, I wouldn’t say much, because there was still a that fear. And then the famous Gorbachov congresses began. No one was working. We used to watch congresses all day, especially at that stage, when Staravoitova and others, when “ours” were there with a good team, and their voices were heard there, that was our whole occupation at that time... Let me deviate one more time, tell something funny. So in our house at that time, there was something under the TV, a big shelf where Michael’s [her son] toys were. And he was sitting on the carpet under the TV and playing with the toys on the shelf, raising his head from time to time, looking at it. How old was he? It was [19]8 something, which year was that? Eighty-nine, right? He was six or seven years old, he looked like this, he lowered his head, he looked and said, “I don’t get it, is it Gorbachov or isn’t it like Garbachov?” We were listening to it all day. All day we were listening to those congresses, what Sakhorov said, what Staravoitova said, how they didn’t let poor this [to speak]. I remember that they cut off Sakhorov’s voice, they didn’t let him speak, what an awful stress it was for all of us. We had feelings, we discussed everything, and at that time there were quite a lot of people who started to realize how important this was. You know, I wouldn‘t say that everyone was aware from the very first day. Some kind of that thing, they say, the collective unconscious was effecting, that they were going like this, they were going, they were raising their hands. I don’t think that all those standing at those rallies had the same goal, the same feelings, the same belief, the same thing. But during those rallies, when you already felt your identity, who you were, who represented you, what you wanted in the end, at that time that conscious element in people began to mature and develop. Although at that time and even now there was also a rather large group, which by the way was the first wave to leave the country, who said, “Hey, are you crazy, what will we do without the Soviet Union? We will be destroyed, the Turks will come, they will do this and that to us.” They were telling it from the beginning. And they were ... the polytechnic, the so-called technical intelligentsia left the country first, Russian-educated, they were the first wave to leave because they couldn’t imagine... but the irony is that they did not leave for Russia, but for America. Leaving for Russia started later. No, it was a very interesting period.”

Ղարաբաղյան շարժման սկզբի և ընթացքի մասին հիշում է հետրյալը. «Ուրեմն, սկսվեց նրանից, որ երեխաներս հիվանդ էին, ինչը շատ կարևոր փաստ ա, որովհետև առաջի երեք-չորս օրը ստիպված կպած էի տնից, Դավիթը գնացել էր Լենինգրադ, որ իրա դոկտորական դիսերտացիայի նախապաշտպանությունը անի։ Բայց հետո ընդեղից երբ որ զանգ տվեց, իմացավ ստեղ ինչ ա կատարվում, տենց էլ էդ դոկտորականի պաշտպանությունը չեղավ մինչև էսօր։ Սկզբից մի փոքր խումբ Օպերայում հավաքվում էր, ես ուղղակի էստեղից-էնտեղից հարցնում էի՝ էս ի՞նչ ա կատարվում, չնայած պատուհանիցս էրևում ա, ասեցին՝ բաներն են, էկոլոգներն են, էն ժամանակ բանն էր, վաաայ, հա՛, հա՛ կանաչների, վայ, մոռացա անունը, չէ, չէ, չէ, չէ, Սանթրոսյանը չէր, է, էն, Իգըրը Մուրադյան։ Իգրն էր Մուրադյան, ինչ-որ խմբով, բան, էդ առաջի մի քանի օրն էր։ Ուրեմը Դավիթն էլ ամեն օր զանգ ա տալիս, ասում ա՝ ըտեղ ի՞նչ ա կատարվում, ինչ-որ լուրեր են։ Ասում եմ՝ դե ինչ-որ խումբ ա հավաքվել, կանաչներն են, ինչ-որ բան են, սրա դեմ են, Նաիրիտի դեմ են, սրա դեմ են, նրա դեմ են, մեկ էլ հանկարծ, էդ ինչ-որ շատ տարօրինակ տեղի ունեցավ էլի, ես առայժմ քեզ պատմում եմ ընդամենը էն, ինչ որ ես դեռ կողքից էի տեսնում, որովհետև տնից դուրս գալ չէի կարողանում, շատացան, շատացան, հետո սկսեցի տեսնել, որ արդեն մարդիկ փողոցից սենց լցվում են, գնում են, լցվում են, մեկ էլ բառացիորեն մի շաբաթվա մեջ ամբողջ Օպերան լցվեց, ամբողջ Օպերան։ Ու փոխվեց բանը, աջենդան լրիվ, ուրիշ բաներ արդեն սկսվեցին։ Ու մենք, Սվետային գիտե՞ս չէ երևի, էն անգլիա․․․ Ղարաբաղի Սվետային։ Սվետան էդ ժամանակ, ուրեմն, քանի որ Օպերայում արդեն Ղարաբաղն էր հնչում, ինքը տեղափոխվեց իմ տուն, ու իմ տանն էր քնում, պրիչոմ էկավ էդ ժամանակ Մոսկվայից բանը, ո՞նց էր էն․․․ Լուկյանովը, որը էկավ ստեղ ինչ-որ էշություններ դուրս տվեց, էս Սվետան էլ էկավ ինձ կպավ, թե ասում ա՝ արի, ես չեմ կարող ռուսերեն տենց գրեմ, Լուկյանովին նամակ գրենք, բաց։ Ասում եմ՝ Սվետա ջան, անիմաստ բան ա դա, իզուր տեղը պտի գիշերը չքնենք, էն էրեխեքը բարձր ջերմությամբ, դու ասում ա ընչի՞ չես գնում միտինգի։ Ասում եմ՝ լսի, էս էրեխեքիս ի՞նչ անեմ ես գնամ միտինգի։ Մի խոսքով, հետո տենց երբ որ արդեն հասավ կես միլիոնի, լեփ-լեցուն էր, չես պատկերացնում, արդեն պարզ դարձավ, որ չէ, ստեղ․․․ հետո սկսվեց նստացույցը, ու այ էդ փուլից սկսած, էդ նստացույցի, մենք արդեն շատ ակտիվ էինք ներգրավված, որովհետև ջահելությունը, որ սկսեց էդ նստացույցը, Դավիթի ուսանողներն էին չորրորդ կուրսի, արևելագետները, Տիգրանը, Խարազյան Արմենը, և այլն։ Չորս հատ տենց ակտիվ ուսանող։ Ու ընդեղ իրանք սկսեցին էդ նստացույցը, իմ էրեխեքը գնացել էին ընդեղ իրանց կողքը նստել էին, իրանցից չէին պոկվում, Դավիթն էլ ընդեղ իրանցից քննություններ ու բան, ստուգարքներ էր ընդունում, սում էր՝ ի՞նչ անեմ, պտի գնամ ընդեղ ընդունեմ, ուրիշ ելք չունեմ։ Գիշերները մնալ, իսկ քանի որ մեր տունը, գիտես ինչ մոտ ա, էդ ամբողջ ժողովուրդը գալիս էր, դե, ցուրտ էր, գալիս էր մեր տուն, թեյ էինք խմում, հետո հետ էինք գնում, հետո ես ընդեղ թեյեր էի տանում, հետո էլի մյուս խումբն էր գալիս, էդպես ամբողջ էդ ընթացքում։ Մինչև էն պահը, երբ որ արդեն զորք մտցրեցին ու զորքը արդեն սենց ամբողջ Կասկադով կանգնած էր, ըհ, դիմացի մայթով, էսպես Կասկադով, լրիվ կանգնած էր։ Հենց մեր էդ բանի, պատուհանի տակ, խոհանոցի պատուհանի տակ, սենց շարված էին էդ ջահել զինվորիկները։ Ու Միքայելը, որը էն ժամանակ վեց տարեկան էր, իրա երկար բանը, խաղալիք ատրճանակը, ֆորտըչկայից բանի հանեց, խոհանոցի, գլուխն էլ հետը հանեց, ու գոռաց․ «ֆասիստի», ու սկսեց իրա էդ հրացանով կրակել։ Դրանք բարձրացան վերև, ապուշները։ Տեսնում են, չէ՞, որ էրեխա ա, էկան՝ բա էս ի՞նչ ա ձեր մոտ, մենք պիտի խուզարկենք, էս օիտի անենք, էն պիտի անենք, մի խոսքով․․․ Իսկ հետո դե արդեն էն որ ասում ա՝ պաշլո-պայեխըլը․․․ Արդեն ընդեղ էն տեսակ տեմպ էր, ու էմ տեսակ․․․ գիտե՞ս, այ սենց էր, այ սենց [տատանում է ձեռքերը], անընդհատ, անընդհատ։ Մեկ ինչ-որ հույս, մեկ՝ բացարձակ հուսահատություն, մինչև «Ղարաբաղ» կոմիտեի բռնելը։ Հետո բռնեցին, հետո սկսեց երկրաշարժը, հետո սենց սաղ բան էղան, ֆրուստրացիայի մեջ ընկան, ոնց որ քսան թվի պատերազմից հետո, նույն, նույն էդ ամեն ինչով արդեն մի անգամ անցել ենք, է, ահավոր ա․․․ ուրեմն, բայց էն ժամանակ հավատում էինք, մեկ ա, հավատում էինք»։

She remembers the following about the start and the course of the Karabakh Movement: “So, it started with my children being sick, which was a very important fact, because the first three or four days I had to be attached to home. Davit had gone to Leningrad to do the pre-defense of his doctoral dissertation. But later, when he called me from there, he learned what was going on here, the defense of the doctorate did not take place, and it did not take place up until today. At the beginning, a small group was gathering near Opera. I just asked here and there what was happening, even though it was visible from my window. They said that there were ecologists. Oh, I forgot the name, yes, the greens, no, no, no, no, it wasn’t Santrosyan, it was Igor Muradyan. It was Muradyan Igor with some group, these were the first several days. And Davit called every day and said, “What’s going on there? There is some news.” I said, “well, some group is gathered, it’s the greens, they are against this and that, they’re against Nairit, they’re against this, they’re against that, and suddenly, something very strange happened. For now, I’m only telling you what I have observed from the side, because I couldn’t leave the house. Their numbers increased, increased, and then I started to see that people were already pouring from the street, they were going, they were pouring, again literally in one week the entire Opera [square] was full, the entire Opera [square]. And things changed, the agenda completely changed, and other things had started. And we, perhaps you know Sveta, from the English [department]... Sveta from Karabakh. At that time, because Karabakh was already heard in the Opera, Sveta moved to my house, and was sleeping at my place, by the way. That was the time when that Lukyanov came from Moscow. He arrived here, spoke some nonsense, and this Sveta said, “Let’s write an open letter to Lukyanov, I can’t write in Russian something like that.” I said, “dear Sveta, it is a pointless thing, we should not spend the night in vain, that children have fever and you ask me why I am not going to the rally? Listen, what should I do with my kids to go to the rally.” In short, then when the number [of people] reached half a million, it was full, you can’t imagine, it became clear that it is something. Then the sit-in began, and from that phase on we were already very actively involved, because the youth that initiated the sit-in were Davit’s fourth-year students, orientalists, Tigran, Armen Kharazyan, etc. There were four active students. And there they started that sit-in, my children went and sat next to them, they would not go far from them, and Davit took their exams and tests there, he was like, “what should I do, I have to do it there, I have no other choice.” They were staying there all night, and as you know our house is very close [from the Opera House], all the people came [to us], well, it was cold, they came to our place, we had tea, then we went back, then I took tea to them, then the next group would come, all the time like that. Until the moment, when they brought the army into the city, and the army was already standing along the entire Cascade, on the sidewalk in front of it, along the Cascade. Right under our window, under the kitchen window, young soldiers were lined up like this. Mikael, who was six years old at the time, took his long thing, a toy gun, out of the small kitchen window along with his head, and shouted: “fascists”, and started shooting from his rifle. They came up to our place, the idiots. Didn’t they see that it was a child? They came and said “what is there in your place? We have to search.” We will do this, we will do that, in short... And then, as they say, it off we go. It was such a pace there, and kind of, you know, like this, like this [she is waving her hands up and down], all the time, all the time. First, there was some kind of hope, then it was absolute despair, until the arrest of the “Karabakh” Committee. Then they were arrested, then the earthquake happened, then everybody fell into frustration, like after the 2020 war, the same, we have already been through the same thing once, it’s terrible... so, but back then we had faith, yes, we had faith.”

Ցույցեր առօրյայի մասին Նունեն պատմում է հետևյալը. «Հա, իսկ ցույցերը, նու, էրկու ոնց որ շերտ էր, մեկ ֆիզիկական մասնակցությունը, որը էդքան շատ չէր, որովհետև ուղղակի չէինք հասցնում։ Գնում էինք նախ, որ ջահելներին տեր կանգնենք։ Ասենք մի քանի անգամ գիշերը մնացել ենք, որովհետև վախեցել ենք, որ կարող ա գան ջահելներին ինչ-որ վնաս տան: Կամ՝ երբ որ համալսարան էին ուզեցել մտնել, էն ամենասկզբներում, էն ժամանակ Դավիթն ու Սուրիկը գնացին ընդեղ, որ չթողնեն համալսարան մտնեն, մի խոսքով։ Էդ մի բանն ա, էդ ֆիզիկական, ոնց որ գնում էիր մի հատ տեսնես վիճակը ոնց ա։ Ավելի շատ գիշերներն էինք գնում, նախ՝ որտև չէինք աշխատում գիշերները, համ էլ գիշերները ավելի վտանգավոր էր։ Երկրորդը՝ էդ հետևելն էր, թե էդ ամեն ինչը ինչ արձագանք ա ստանում […]: Մինչև Կոմիետի բռնելը․․․ Էն որ պտի մի օյին բերեն գլխներիս, էդ զգում էինք, որտև ինչ-որ շատ ակնհայտ էր, որ էս ժողովուրդը ձենը չի կտրելու։ Մանավանդ, երբ որ երկրաշարժից հետո բանը էկավ, Գարբաչովը որ էկել էր Գյումրի, ու էդ հայտնի պատմությունը, որ ասել էին՝ բա Ղարաբաղը չե՞ք տալու մեզ, ինքն էլ գլուխը բռնել՝ բա էս ինչ ժողովուրդ ա, ստեղ քանդուքարափ ա էղել, իրանք Ղարաբաղի մասին են մտածում։ Դե պարզ էր, որ․․․ Էն ժամանակ ինչ ասես ասին՝ էլ որ սարքովի երկրաշարժ ա, էլ եսիմ էս ա, էն ա, հազարումի ասեկոսեներ էին տարածում։ Բայց ասենք էն շերտի համար բնակչության, որի համար պարզ էր, որ էդ, որ գոռում էին Ստեփանակերտում «Լենին, պարտիա, Գարբաչով», էդ ֆու-ֆու բաներ են ու վաբշե ոչ մի բան մտադիր չի Գարբաչովը անել, պարզ էր, որ քանի որ մտադիր չի, ոչ էլ պտի թողնի, որ սա շարունակվի, էլի։ Նու բայց լավ ա, որ գոնե «Ղարաբաղ» կոմիտեն ինչ-որ մի հատ երկրորդ էշելոն ուներ, որը չթողեց, որ լրիվ մարի էս ամեն ինչը, էլի, երբ որ բռնեցին տղաներին»։

Nouneh tells the following about daily life during the demonstrations: “Yes, and the demonstrations… Well, there were two layers. One was physical participation, which wasn’t that much, because we simply couldn’t manage it. We would go first to stand up for the young people. Let’s say we stayed overnight a few times because we were afraid that they might come and do some harm to the young people. Or when they wanted to enter the university, at the very beginning, then Davit and Surik went there to prevent them from entering the university, in short. That’s one thing, that physicality, when you went to see the situation. We went more at night, first of all, because we didn’t work at night, and it was more dangerous at night. The second was to follow what kind of reaction everything was getting […]. Before the Committee was arrested… That they would do something, we felt that, because it was very obvious that the people would not give up. Especially after the earthquake, when Gorbachev came to Gyumri, and that famous story, when they said, “Won’t you give us Karabakh?” He [Gorbachev] grabbed his head, “What kind of people are these? They‘ve been destroyed here, and they’re thinking about Karabakh.” It was clear that... Back then there were so many rumors, like the earthquake wasn’t natural, that it was human-imposed, etc. But let’s say for that layer of the population, for whom it was clear that what they were shouting in Stepanakert, “Lenin, Party, Gorbachev,” was all nonsense, and that Gorbachev had no intention of doing anything. It was clear that since he had no intention of doing anything, he would not let this continue. But it was good that at least the “Karabakh” Committee had some kind of second echelon that didn’t let it all completely die out, again, when they caught the guys.”

Կյանքը նորանկախ Հայաստանում, Սիրիայում Հայաստանի դեսպանատան հիմնումը

Life in the newly independent Armenia, the establishment of the Armenian Embassy in Syria

Անկախ Հայաստանի առաջին տարիները Նունեն հիշում է որպես հաղթանակի ու անսահման նվիրվածությամբ աշխատելու տարիներ. «Ես հիշում եմ, նայում էի ֆիլմերը 98 թվին, երբ որ բանը, տարբեր թեկնածուներ հայտնվեցին բանի, չէ իննսուն չէ, ո՞րն էր, կներես, 2008, 2008 թվին, նախագահության տարբեր թեկնածուներ, ցույց էին տալիս բաներ, ռոլիկներ, որ հիշեցնեն, թե մենք ինչ ահավոր մութ ու ցուրտ տարիներում ենք ապրել, այսինքն էդ ոչ թե հաղթանակի տարիներ են եղել, այլ մութ ու ցուրտ տարիներ են եղել, ու էդ իրանք էլ չէին հասկանում, որ երբ որ ցույց են տալիս, որ մարդիկ կիլոմետրանոց հերթեր են կանգնած, ձյուն, ահավոր ցուրտ, ու երբ որ տեսնում են, որ իրանց վրա կամերան քցում են, սենց են անում [պարզում է երկու մատը՝ վիքթըրի], ոչ թե սկսում են լաց ըլնել ու ասել՝ վայ, էս ինչ վատ ա մեր վիճակը, էդ իրանց ցանկության հակառակ էֆեկտն ա տալիս էդ կլիպերը, հասկանու՞մ ես։ Մարդիկ մեկ ա դիմանում էին, ու սպասում էին, ու հավատում էին։ Էդ շատ կարևոր էր, շատ։ Հետո ինչն էր էդ ժամանակ շատ, ինձ համար գոնե, այսինքն գոնե էն կտորում, որը իմ աչքի առաջ էր ու որի մեջ ես էլ էի, աննորմալ նվիրվածությունը, անընդհատ աշխատել, աշխատել, աշխատել, գիշեր-ցերեկ, գիշեր-ցերեկ, ոչ հանգիստ կար, ոչ քնել կար, ոչ գիշեր կար, ոչ ցերեկ կար։ Անընդհատ, այ էդ անես, անես, անես, գոնե մի բան կարողանաս տեղ հասցնել, գոնե մի բան կրողանում․․․ Մարդիկ պատրաստ էին երեք, չորս, հինգ տեղ մի հոգի աշխատի, մենակ թե ինչ-որ բան ստացվի, ու էդ աննորմալ, հիմա ասում են՝ ռոմանտիզմ էր, չէ, ուղղակի նվիրվածություն էր, որովհետև․․․ դե ես ասում եմ նրանց մասին, ում գիտեմ, չգիտեմ հիմա, բոլորի անունից չեմ կարող ասել, բայց էդ հավատն էր ու էդ վերջապես իրականացած այ էդ բանը, որ մտքովդ չէր անցնի, որ դա կարող ա տեղի ունենա, էլի»:

Nouneh recalls the first years of independent Armenia as years of victory and working with boundless dedication: “I remember watching the films in ‘98, when different candidates appeared… no, it was not the nineties, what was it? Sorry, it was 2008, in 2008, the various presidential candidates were showing things, clips, to remind us about the terrible dark and cold years we lived in, to show that those were not years of victory, but the years of darkness and cold. And they didn’t even understand that when they showed people standing in kilometer-long queues, snow, terrible cold, and when those people saw that the camera was on them, they did this [points out two fingers showing the victory sign], instead of crying and saying, ‘oh, how bad our situation is’, the effect of those clips was the opposite of what their intention was. Do you understand? People endured, and waited, and believed. That was very, very important. There was a lot of abnormal dedication at that time, at least for me, that is, at least in the piece where I was and that was in front of my eyes. Constantly working, working, working, day and night, day and night, there was no rest, there was no sleep, there was no night, there was no day. Always doing something, doing, doing, so you can at least get something done, at least carry out something... People were ready to work in three, four, five places, just to make something happen, and that was an abnormal, now they call it romanticism, no, it was just devotion, because... well, I’m talking about those I know, I cannot talk on behalf of everyone, but it was that faith and that thing that finally came true, that you wouldn’t have thought that it could ever happen.” 

1992թ. Նունեն՝ որպես Սիրիայում և Լիբանանում Հայաստանի Հանրապետության դեսպանի կին, ամուսնու և երեխաների հետ տեղափոխվում է Սիրիա, որտեղ ընտանիքն ապրում է հետագա վեց տարիներին: Անկախությունից հետո Հայաստանը՝ որպես անկախ պետություն, պետք է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեր շատ երկրների հետ: Սիրիան առաջին երկներից էր, որտեղ Հայաստանի Հանրապետությունը բացեց դեսպանատուն: 1915թ. ցեղասպանությունից փրկված հայերից շատերն ապաստանել էին Սիրիայում և Լիբանանում՝ ձևավորելով մեծ ու ակտիվ համայնքներ, որոնց շատ ներկայացուցիչներ այնուհետև նեգաղթել էին Խորհրդային Հայաստան՝ կամ ԽՍՀՄ կազմակերպած հայրենադարձության տարիներին, կամ հետագայում՝ հայկական բուհերում սովորելու համար: Անկախ Հայաստանի գոյությունը այդ համայնքների համար բաղձալի երազանք էր: Նունեն պատմում է, թե ինչպես էին սիրիահայերն աջակցում դեսպանատան բացմանը և թե ինչ մեծ ոգևորություն էր առաջացրել այն համայնքում. «էստեղ, ուրեմն, մեր դեսպանությունը բան ա, շատ պրիստիժնի, Ասադի պալատից ոչ հեռու էր, ու ինքը մի քանի աստիճան պիտի իջներ, փոքրիկ բակ էր, ու էդ բակին կից դեսպանության բանն էր, տարածքը։ Ուրեմն, դե բնականաբար էդ փոքրիկ բակում ամբողջ համայնքը չէր կարող տեղավորվել, մանավանդ, որ համ էլ հիմնականում պտի հյուրեր լինեին, ու արաբներ, ու դիպկորպուսը։ Ու դրա համար համայնքը հիմնականում տեղադրվել էր վերևը, այսինքն՝ դեսպանատանության տարածքից դուրս։ Բայց էդ ամբողջ Աբու Ռումանին, էդ ամբողջ փողոցը, հայերը լցրել էին ու նույնիսկ նահանգապետը թույլ էր տվել, որ փակեն փողոցը՝ հաշվի առնելով իրադարձության կարևորությունը։ Ուրեմն երբ որ, ու երբ որ դրոշը, նու նախ րիպիտիցիա էինք անում, Դավիթը գնացել էր, էն ժամանակ Բեյրութն էլ էր ինքը ծածկում, Լիբանանը, ինքը գնացել էր Լիբանան, ինձ ասեց՝ մի հատ րիպիտիցիա արա էլի էդ դրոշի բարձրացնելը, որ հիմնի ու դրոշի բանը համընկնեն էլի, միասին բարձրանա, ու էդ Սարգիսին, այ էդ կնոջ ամուսնուն, ասեցի՝ պարոն Սարգիս, պիտի խնդրեմ դուք բարձրացնեք․․․ Հոնգուր-հոնգուր լաց էր ըլնում էդ ամբողջ ընթացքում։ Հետո ասեց՝ տիկին Նունե, աս Ի՞նչ ըրիք դուք ինձ հետ․․․ Մի խոսքով։ Հետո, երբ որ արդեն էդ դրոշը սկսեց դրսից էրևալ, դե շատ սիրուն էինք իմիջիայլոց արել, էդ լավ էր ստացվել, երբ որ արդեն էդ դրոշը սկսեց դրսից էրևալ, դու պտի տեսնեիր ինչ կատարվեց էդ փողոցում։ Ոնց որ երկրաշարժ լիներ։ Հետո երբ որ արդեն էդ արարողությունը վերջացավ, Դավիթը պտի տաներ էդ բաներին, հյուրերին, դելեգացիան պտի տաներ Ասադի մոտ, ես մնացի ընդեղ, որ տիրություն անեմ էն մնացած համայնք[ին]։ Ասեցի՝ Դավիթ, պտի թողնեմ մտնեն, մեղք են, էս մարդիկ քանի ժամ ընդե դուրսը կանգնած են, հերթով թող մտնեն սենց մի հատ անցնեն դեսպանությունով գնան վերջ ի վերջո։ Վայ, էդ ի՜նչ հուզիչ էր։ Մտնում էին սենց, էդ սեղանն էին ձեռք տալիս, դրոշն էին շոյում՝ ասիգա մեր դեսպանին սեղանն է, ասիգա մեր էսը․․․ ահավոր, ես, օրինակ, անընդհատ զռում էի, չէի դիմանում ուղղակի։ Շատ, շատ, շատ հուզիչ էր։ Ու հետո վերջ ի վերջո առաջին երեք տարին դեսպանությունը լրիվ համայնքը պահեց, որովհետև չկար, էս պետությունը չուներ էդ փողը, էլի, որ էդքան դեսպանություններ պահի։ Իսկ ըտեղի համայնքը, մանավանդ Դամասկոսի համայնքը, մեծ չէր»:

In 1992, Nouneh, as the wife of the Ambassador of the Republic of Armenia to Syria and Lebanon, moved with her husband and children to Syria, where the family lived for the next six years. After independence, Armenia, as an independent state, had to establish diplomatic relations with many countries. Syria was among the first where the Republic of Armenia opened an embassy. Many Armenians who had survived the 1915 Genocide had taken refuge in Syria and Lebanon, forming large and active communities. Many of these Atmenians have later immigrated to Soviet Armenia, either during the repatriation organized by the USSR, or later to study at the Armenian universities. The existence of an independent Armenia was a cherished dream for these communities. Nouneh tells how Syrian Armenians supported the opening of the embassy and what great enthusiasm it had provoked in the community: “And here [in Damascus], our embassy was in a very prestigious [district], it was not far from Assad’s palace, and he had to go down a few stairs, it was a small courtyard, and next to that courtyard was the territory of the embassy. So, obviously, the entire community could not be accommodated in that small yard, especially since there would be mainly guests, and Arabs, and the diplomatic community. And for that, the [Armenian] community was mostly placed above, i.e., outside the territory of the embassy. But the Armenians had occupied the entire Abu Rumani, that whole street, and even the governor had allowed them to close the street, taking into account the importance of the event. So when the flag was to be raised, we did a rehearsal first. Davit had left for Beirut, which was also covered by him at the time, he had gone to Lebanon and told me to do a rehearsal of the raising of the flag, so to synchronize it with the anthem, and I asked that Sargis, that woman’s husband to raise the flag…He was crying all the time. Then he said: “Mrs. Nouneh, tell me what did you do to me?” Then, when the flag was already visible from the outside (by the way we had organized it very beautifully), it turned out well, when the flag was already visible from the outside, you should have seen what happened on that street. As if there was an earthquake. Then, when the ceremony was over, and Davit had to take the guests, the delegation to meet with Assad, I was left there to take care of the rest of the community. I said to Davit that I would let them in. These people had been standing outside for several hours, let them come in one by one, and finally walked through the embassy. Wow, that was so moving! You cannot imagine. They would come in like this, they would touch that table, they would caress the flag; this is our ambassador՛s table, this is our this and that... I was constantly crying, I just couldn’t bear it. It was very, very, very moving. And then, in the end, for the first three years, the embassy was fully kept by the community, because this state did not have the money to keep so many embassies. And the local community, particularly the community of Damascus, was not that big.”