Валерыя Чарнаморцава Valierya Charnamortsava

"У той момант там проста выбілі дзверы, АМАП. Наручнікі (кайданкі), мордай у падлогу. Ну, я як бы вырашыла, што мне фіга, лягу на ложак, з якога я толькі што ўстала, калі захочуць, могуць мяне перасоўваць, але не захацелі. Адзінае, што как бы нашантажавалі мяне, каб узяць… Я разумела, што так ці інакш, канешне, пароль ад смартфона возьмуць, ці выб'юць, ці сама скажу. Нейкі час я спрабавала супраціўляцца, но яны мяне проста шантажавалі, што я паеду, вот ну… А я ж, я как бы была… ну, я спала. Я была, ну, у ніжняй бялізне, скажам так, і яны мне сказалі „Альбо мы даем цябе магчымасць апрануцца,“ а я ж разумела, куды я еду, как бы, „альбо – ну, ты даеш нам пароль, а мы даем, або ты едзеш так проста.“ Ну, давялося ўсё ж такі даць пароль. У Телеграме там у мяне нічога не было, але вось Фэйсбук, канешне, яны высачылі мой Фэйсбук. Вот гэта я да гэтага часу шкадую. Ноўтбук яны мне пакуль што не зламалі, у тым ліку базы маіх вандроўнікаў. Я ўсё перажывала, самае галоўнае для мяне было не здаць іншых людзей. Не стаць прычынай арышту іншых людзей. Не знаю. Пакуль што я прынамсі пра гэта не ведаю, каб я стала, і, ну, вельмі спадзяюся, што не возмуць. Вось гэта самае для мяне важнае."

"Гэтае месца, Курапаты, гэта такое... ну, як... знакавае месца для Беларусі, як Катынь напэўна для палякаў; у іх таксама вакол гэтага трагедыя 2010 года [Смаленская катастрофа 10.04.2010]. А для беларусаў гэтае месца Курапаты... Я, калі праводзіла гэты такія сваі вандроўкі, шпацыры, я казала, што гэта якбы пэўная лакмусавая паперка: як толькі Курапаты нарэшце стануць такім месцам, дзе... ужо месцам супакою, а не месцам змагання, бо гэта месце змагання дабра і зла, праўды і маны. І яно да гэтага часу вот такое; гэта такая балючая кропка знакавая. Калі яно супакоіцца, калі яно будзе ўжо такім нармальным мемарыялам, гэта будзе азначаць, што мы нарэшце пераадолелі гэтую саўковасць, нашае грамадства, што мы нарэшце пакінулі яе, пакаяліся, можа нават не пакаяліся, а можа быць... можа пакаянне незусім. Гэта павінна быць агульнае нейкае прызнанне, агульнае разуменне, што такое былі рэпрэсіі. Менавіта таму, што беларускае грамадства не прызнала, не асудзіла – асуджэнне павінна было быць, агульнае грамадскае асуджэнне. Не асудзіла тагачасныя рэпрэсіі, савецкія, сталінскія, цяпер мы зышлі на другое кола. Цяпер мы перажываем другі 1937 год, нашае грамадства. І таму для нас, канешне, Курапаты, для беларускага грамадства, гэта такая..., такое месца знакавае."

"Я ўсіх заўсёды агітавала: ідзіце, глядзіце самі, калі вы мне не верыце, глядзіце самі, што выбараў у нас няма. І ў дваццатым годзе акурат вельмі шмат новых людзей прыйшло, скарысталіся гэтым. Але калі я прыйшла на свой участак, я паглядзела, што там ужо ўсіх выдалілі. Нават не тое, што выдалілі, іх не пускалі ў прынцыпе. Но іх пазбавілі акрэдытацыі, усіх, акрамя праўладных, падсадных. І я тады хуценька пабегла па суседзях, сабрала подпісы, прыйшла за дзесяць хвілін да закрыцця і думала – патраплю хаця б на падлік галасоў. Ну, я ведала ўсю гэту працэдуру, ужо сто разоў бачыла. І гляжу – чатыры чалавекі сядзяць. Я села пятай, но мне сказалі – альбо ты зараз выходзіш, альбо мы цябе арыштоўваем. Ну, ясна, што давялося выйсці. Але мы тады стаялі да ўпора [пад дзвярыма], чакалі. Но на жаль, на нашым участку ўсё такі не вырашыліся вывесіць сапраўдныя вынікі. Па іх прыехаў АМАП. АМАП прыехаў не па нас, АМАП прыехаў па выбарчую камісію. Яны прайшлі такім калідорам ганьбы, прычым мы не ведаем, куды іх павезлі. Кагосьці напэўна павезлі да хаты, а кагосьці павезлі, напэўна тых, хто быў нязгодны падпісаць фальсіфікаваны пратакол, напэўна… Таму што людзі пачалі ў гэтых камісіях…, менавіта ў дваццатым годзе многія пачалі хацець, паставіць сапраўдныя выбары, вынікі галасавання. Сапраўдныя пратаколы напісаць. У некаторых гэта атрымалася, но так разумею, што тых, хто напісаў сапраўдны пратакол, іх везлі адразу ў пастарунак, не дахаты."

"У нас у школе быў такі гісторык, калі можна гэта так назваць. Вельмі складаны чалавек, зараз я разумею, ён проста быў вельмі хворы, у яго быў рак, у яго быў выразаны страўнік, і такое пачуццё, што гэта жоўць, каторой не было там куды, або страўнікавыя сокі… Ён быў такі сухі, якбы жоўты ўвесь, і быў вельмі злосны. І ў яго былі гнілыя ўсе зубы, яны яму тырчалі, я памятаю, што называлі яго вампірам. Ён – рэальна такое пачуццё, што ён ненавідзеў усіх. Але ён не прызнаваў беларусаў за нацыю, напрыклад. І ён нам задаваў перапісваць... Ну, мы прыходзілі на ўрок, і ён даваў перапісваць падручнік. Падручнікі тады былі добрыя, менавіта такія – не падручнікі, а дапаможнікі па гісторыі. Іх акурат зрабілі, толькі-толькі, у пачатку 90-х гадоў. І там даволі добрыя былі рэчы, такія як Вялікае Княства Літоўскае. А ён проста задаваў нам перапісваць. Але я з ім пачала спрачацца. Вось была такая гісторыя, што ён усім задаваў..., усе перапісвалі некалькі пытанняў, а са мной ён увесь урок спрачаўся, і пасля ставіў мне пары [двойкі] за тое, што я не напісала. Я не магла напісаць, таму што я з ім спрачалася. Ён адмаўляў існаванне беларускага народа, беларускай нацыі, і адпаведна я, каб з ім спрачацца, мне трэба было чытаць, неяк рыхтавацца. Я не дзякуючы, а насуперак яму стала цікавіцца гісторыяй Беларусі."