Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Nana Janelidze ნანა ჯანელიძე (* 1955)

Note: English translation follows after Georgian text

ნანა ჯანელიძე დაიბადა 1955 წლის 7 აგვისტოს, თბილისში. მამა იყო კომკავშირის მდივანი, რომელიც 1956 წლის მარტის ტრაგედიის შემდეგ პოლიტიკას ჩამოშორდა და აკადემიურ სფეროში განაგრძო მოღვაწეობა. დედა წარმატებული ქიმიკოსი და თავის სფეროში არაერთი უნიკალური გამოგონების ავტორი იყო. თავად ნანა კინორეჟისორი გახდა და 1984 წელს მონაწილეობა მიიღო თენგის აბულაძის გახმაურებული ანტისაბჭოთა ფილმის, „მონანიების“ გადაღებაში, სადაც სცენარის ავტორის როლი შეითავსა, რომლის ეკრანებზე გამოსაჩენადაც გადამღებ ჯგუფს უდიდესი ძალისხმევის გაწევა მოუწია. საბოლოოდ, ფილმმა სინათლე 1986 წელს იხილა და კანის კინოფესტივალზე არაერთი ჯილდოც დაიმსახურა.

საბჭოთა ბიუროკრატი მამა და კარიერული არჩევანი

მამამისი კომკავშირის მდივანი იყო და აქტიურ საზოგადოებრივ ცხოვრებას ეწეოდა. ჩამოაყალიბა ჟურნალი „ცისკარი“, აქტიურად უჭერდა მხარს ანსამბლი „შვიდკაცას“ შექმნას ჯანსუღ კახიძის ხელმძღვანელობით. მიუხედავად იმისა, რომ საკმაოდ ახალგაზრდა ასაკში კომკავშირის მდივნის თანამდებობას იკავებდა, 1956 წლის მარტში ახალგაზრდების საპროტესტო გამოსვლის დახვრეტის გამო უთანხმოება მოუვიდა პარტიულ ზემდგომებთან, რის გამოც ჯერ ჭიათურის ქალაქკომის მდივნად გადაიყვანეს, შემდეგ კი აქტიურ პოლიტიკურ მოღვაწეობას შეეშვა, დაუბრუნდა თავდაპირველ პროფესიას, გეოლოგიას, და გახდა უმცროსი მეცნიერ-მუშაკი, საბოლოოდ კი აკადემიკოსიც კი გახდა. საინტერესოა მამის როლი ნანას კარიერულ განვითარებაშიც. რამდენად უცნაურიც არ უნდა იყოს, კინოკარიერა ნანა ჯანელიძის არჩევანი არ ყოფილა და ეს გზა მან მშობლების თხოვნით აირჩია. მათ უყვარდათ კინო და თეატრი, თან იმ პერიოდში საქართველოში კინოს ფაკულტეტი გაიხსნა (აქამდე ამ სპეციალობის სწავლა მხოლოდ მოსკოვში იყო შესაძლებელი), სადაც სტუდენტებს ძველი თაობის ისეთი გამოჩენილი რეჟისორები ასწავლიდნენ, როგორებიც იყვნენ თენგიზ აბულაძე, ელდარ შენგელაია და ა.შ. ტექნიკა არ იყო ისეთი განვითარებული, როგორც დასავლეთში, თუმცა ნანას აზრით, ტექნიკა კარგ ჩანაფიქრს ვერ შეაჩერებს და ნამდვილი რეჟისორი შედარებით ნაკლებად განვითარებული ტექნიკითაც გადაიღებს გენიალურ ფილმს თუ იდეა შესაბამისია.

საბჭოთა ცენზურა კინოში

ნანა ჯანელიძის თქმით, ცენზურა საბჭოთა კინოს განუყოფელი ნაწილი იყო, მათ შორის 1980-იან წლებშიც კი, როცა რეჟიმი აღარ იყო ისეთი რეპრესიული, როგორც ადრე. ფილმს შემოწმება 2-ჯერ უნდა გაევლო: ჯერ მოსკოვში უნდა გაგზავნილიყო ფილმის სცენარი, რომელიც ცენზურას უნდა დაემტკიცებინა. ამის შემდეგ, ცენზურის მიერ დამტკიცებული ან სახეცვლილი სცენარით უნდა გადაღებულიყო ფილმი და ამ საბოლოო პროდუქტსაც იგივე პროცედურა უნდა გაევლო. საბოლოოდ, მაინც რჩებოდა ალბათობა იმისა, რომ ფილმი თაროზე შემოიდებოდა გაურკვეველი ვადით. ასეთ პირობებში, ბუნებრივია, „მონანიების“ მსგავსი ფილმის გადაღება დიდ რისკებთან იყო დაკავშირებული. ნანა ჯანელიძე იხსენებს ისტორიას რეზო ჩხეიძის საკულტო ფილმ „ჯარისკაცის მამაზე“, რომელიც, ერთი შეხედვით, არავითარ ანტისაბჭოთა შინაარსს არ შეიცავს. პირიქით, მრავალი ასპექტი ამ ფილმში საბჭოთა ნარატივების შესაბამისია, მაგალითად, წითელი არმიის ძლიერების ხაზგასმა. მიუხედავად ამისა, რეჟისორს მნიშვნელოვანი პრობლემები მაინც შეექმნა ერთადერთი კადრის გამო, რომელშიც რანგით დაბლა მყოფი სერჟანტი სახეში ურტყამს ხელს მასზე მაღალი ჩინის ოფიცერს. ეს საბჭოთა სტანდარტებით დაუშვებელი დეტალი იყო, ამიტომ ფილმი სამხედრო ცენზურას გადაეცა განსახილველად. საბოლოოდ, ყველაფერი კარგად დასრულდა კომისიის წევრების პირადი სენტიმენტებისა და ფილმის ზოგადი შინაარსის დამსახურებით, თუმცა გადამღებმა ჯგუფმა მთელი ეს დრო უდიდეს სტრესსა და ნერვიულობაში გაატარა.

„მონანიების“ გადაღება

ნანა ჯანელიძის თქმით, სანამ „მონანიების“ სცენარზე მუშაობას დაიწყებდნენ, საქართველოში არანაირი დისიდენტური ლიტერატურა არ არსებობდა. ახსოვს, რომ მასზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ოსიპ მანდელშტამის ცოლის, ნადეჟდა მანდელშტამის მოგონებებმა, რომელიც ეხებოდა ციხის გარეთ, ანუ საკონცენტრაციო ბანაკის გარეთ მშვიდობიან ცხოვრებას, თუ როგორ ცხოვრობდნენ, რა დევნას განიცდიდნენ საბჭოთა სივრცეში ხელოვნების მუშაკები. როდესაც უშუალოდ სცენარზე დაიწყეს მუშაობა, მიხვდნენ, რომ მნიშვნელოვანი იყო, მასალა ავთენტური, ქართული კონტექსტისათვის ორგანული ყოფილიყო. ასეთი მასალა კი აღმოჩნდა, რომ უამრავი იყო. ისტორიების შეგროვება ცოცხალ მოწმეებში დაიწყეს, რაც ძალიან საინტერესო იყო, ვინაიდან რესპოდენტები ძირითადად ქალები იყვნენ, რეპრესირებულების, „ხალხის მტრების“, ცოლები, შვილები და დები, ხშირ შემთხვევაში თავადაც გადასახლებიდან დაბრუნებულები. სწორედ ამიტომ, რაც ფილმში ხდება, არის უამრავი სხვადასხვა ისტორიის ნაზავი.  მთავარი ანტაგონისტი არ არის კონკრეტულად ერთი პიროვნების ალეგორია, ის საბჭოთა ლიდერების, ყველა ტირანის კოლექტიური სახეა. მნიშვნელოვანია, რომ „მონანიებაც“ დაპატიმრებული იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ფილმს ისეთი მაღალი რანგის პოლიტიკოსი კურირებდა, როგორიც ედუარდ შევარდნაძე იყო (მისი ცოლი რეპრესირებული ოჯახიდან იყო და ეს მეტ-ნაკლებად პერსონალური ინტერესი იყო) და ცენზურისათვის გვერდის ასავლელად მრავალი ზომა იქნა მიღებული. ასევე, საინტერესოა, რომ ფილმში ერთ-ერთი როლი გეგა კობახიძეს უნდა ეთამაშა, რომელმაც 1983 წელს სსრკ-დან გაქცევის მიზნით, თვითმფრინავი გაიტაცა, თუმცა მცდელობა წარუმატებლად დასრულდა და ახალგაზრდა მსახიობი დახვრიტეს. „მონანიების“ დაპატიმრების ერთ-ერთი მიზეზი ეს ფაქტიც იყო.  თავდაპირველად ფილმი არალეგალურად გავრცელდა, შემდეგ კი უკვე ეკრანებზე მისი ლეგალურად გამოჩენისათვის ძალიან ბევრი იბრძოლა ელემ კლიმოვმა, რომელიც ნამუშევრით აღფრთოვანებული დარჩა. როცა ედუარდ შევარდნაძე გორბაჩოვმა დაიბარა და ახსნა-განმარტება მოსთხოვა ასეთი ფილმის მხარდაჭერისთვის, შევარდანძემ განუცხადა, რომ ფილმი არ იყო ანტისაბჭოთა, პირიქით, ის ეხებოდა შეცდომებს, რომლებიც აღარ უნდა განმეორდეს. მიუხედავად ფილმის გამოსვლისა და წარმატებისა, საბჭოთა კავშირის დაშლამდე ნანა ჯანელიძესა და თენგიზ აბულაძეს უარყოფითი მოლოდინები ჰქონდათ, ფიქრობდნენ, რომ დაპატიმრების გარეშე ეს ყველაფერი არ ჩაივლიდა.

ცხოვრება საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ

სსრკ-ის დაშლის შემდეგ ნანა ჯანელიძემ კინოში მოღვაწეობა გააგრძელა და არაერთი დასამახსოვრებელი ფილმი შექმნა. მისი ერთ-ერთი უკანასკნელი ნამუშევარი „იარე, ლიზა“, რომელიც აფხაზეთის ომს ეხება, ქართულმა საზოგადოებამ არაერთგვაროვნად მიიღო, თუმცა რეჟისორი თვლის, რომ „ალქაჯებზე ნადირობა“ არ იყო სსრკ-ის ფენომენი, ის ადამიანს მუდმივად ახასიათებდა და ეს დღემდე ასეა. თვლის, რომ სტალინის „რეაბილიტაციის“ პროცესი მნიშვნელოვნად მოქმედებს თაობებს, საქართველოს მოსახლეობასა და რუსეთის საგარეო პოლიტიკაზეც კი. საქართველოში სტალინის პოპულარობას მიაწერს იმას, რომ ეს პატარა ერია და აქვს სურვილი, მისი წარმომადგენელი დიდი და გაველენიანი იყოს. ნანა ჯანელიძე თვლის, რომ თავის კარიერაში არაფერს შეცვლიდა და იდეოლოგიური ჯაჭვებისგან გასათავისუფლებლად ისტორია უნდა იწერებოდეს.

-------------------------------------------------------------------------

Nana Janelidze was born on August 7, 1955 in Tbilisi. Her father was the secretary of the Komsomol of Georgia, who left politics after the tragedy of March 1956 and continued to work in the academic field. Mother was a successful chemist and the author of many unique inventions in her field. Nana herself became a film director and in 1984 she participated in the shooting of Tengiz Abuladze‘s famous anti-Soviet film, „Repentance“, where she wrote the script. The film was finally released in 1986 and won several awards at the Cannes Film Festival.

Soviet bureaucrat father and career choice

His father was the secretary of the Komsomol in Georgian SSR and was active in public life. He established the magazine „Tsiskari“, actively supported the creation of the ensemble „Shvidkatsa“ under the leadership of Jansug Kakhidze. Although he held the position of the secretary of the Komsomol at a young age, in March 1956, due to the shooting of a youth protest demonstration, he had a disagreement with the party superiors, which is why he was first transferred to the secretary of the Chiatura City Committee, and then he gave up active political life, returned to his original profession, geology, and became a junior He scientist, and eventually even an academician. The father‘s role in Nana‘s career development is also interesting. No matter how strange it is, film career was not Nana Janelidze‘s choice and she chose this path at the request of her parents. They loved cinema and theater, and at that time a cinema faculty was opened in Georgia (until now this specialty could be studied only in Moscow), where students were taught by such outstanding directors of the previous generation as Tengiz Abuladze, Eldar Shengelaia, etc. Technology was not as developed as in the West, however, according to Nana, technology cannot stop a good idea, and a true director will make a genius film even with less developed technology if the idea is appropriate.

Soviet censorship in cinema

According to Nana Janelidze, censorship was an integral part of Soviet cinema, even in the 1980s, when the regime was no longer as repressive as before. The film had to pass inspection twice: first, the script of the film had to be sent to Moscow, which had to be approved by the censors. After that, a movie had to be made with the script approved or changed by the censors and this final product had to go through the same process. In the end, there was still a possibility that the film would be shelved indefinitely. In such conditions, naturally, filming a movie like „Repentance“ was associated with great risks. Nana Janelidze recalls the story of Rezo Chkheidze‘s cult film „Father of a Soldier“, which, at first glance, does not contain any anti-Soviet content. On the contrary, many aspects of this film correspond to Soviet narratives, for example, the emphasis on the strength of the Red Army. Nevertheless, the director still faced significant problems with the only shot in which a lower-ranking sergeant punches a senior officer in the face. This was an unacceptable detail by Soviet standards, so the film was submitted to the military censors for review. In the end, everything ended well thanks to the personal feelings of the commission members and the general content of the film, although the filming crew spent all this time under great stress and nervousness.

Filming of Repentance

According to Nana Janelidze, there was no dissident literature in Georgia before they began working on the script of „Repentance.“ She recalls being greatly impressed by Nadezhda Mandelstam‘s memories of the peaceful life outside the prison – that is, outside the concentration camp. Nadezhda Mandelstam‘s recollections detailed how art workers experienced persecution in the Soviet space. When they initiated work on the script, they realized the importance of authenticity and organic connection to the Georgian context. They discovered abundant material as they started collecting stories from living witnesses, predominantly women – wives, children, and sisters of the repressed, often individuals who themselves had returned from exile.

The main antagonist is not an allegory of one person in particular, he is the collective face of Soviet leaders, all tyrants. It is important that „Repentance“ was also arrested, even though the film was supported by such a high-ranking politician as Eduard Shevardnadze, and many measures were taken to avoid censorship. It is also interesting that one of the roles in the film was to be played by Gega Kobakhidze, who hijacked a plane to escape from the USSR in 1983, but the attempt ended in failure and the young actor was shot. This fact was one of the reasons for the arrest of the film.

Initially distributed illegally, Elem Klimov, impressed by the work, ardently fought for its legal release. When summoned by Gorbachev and questioned about supporting such a film, Shevardnadze clarified that „Repentance“ was not anti-Soviet. Instead, it highlighted mistakes that should not be repeated. Despite the film‘s eventual release and success, Nana Janelidze and Tengiz Abuladze harbored negative expectations before the collapse of the Soviet Union, fearing possible arrest.

Life after the collapse of the Soviet Union

After the collapse of the USSR, Nana Janelidze continued her work in cinema, creating many memorable films. One of her recent works, „Lisa, go on,“ which explores the war in Abkhazia, received mixed reactions from Georgian society. Despite the differing opinions, the director holds the belief that the „witch hunt“ phenomenon was not exclusive to the USSR; rather, it has always characterized people and remains relevant today.

Janelidze contends that the process of Stalin‘s „rehabilitation“ significantly impacts generations, not only in Georgia but also influencing Russia‘s foreign policy. She attributes Stalin‘s popularity in Georgia to the desire of a small nation for its representative to be perceived as formidable and powerful. Despite the complexities, Janelidze maintains that she would not alter anything in her career. She emphasizes the need for history to be written without ideological constraints, advocating for liberation from such chains.