Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Arshak Sadoyan Արշակ Սադոյան (* 1940)

• Ծնվել է 1940-ի փետրվարի 22-ին Երևանում։

• 1957-1960-ին սովորել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում։

• 1965-ին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանը։

• 1968-1970-ին սովորել է Մոսկվայի պետական համալսարանի ասպիրանտուրայում։

• 1970-1990-ին Երևանի պետական համալսարանում աշխատել է դասախոս, գիտաշխատող։

• 1990-1995-ին եղել է Գերագույն խորհրդի պատգամավոր։

• 1995-1999-ին եղել է Ազգային ժողովի պատգամավոր։

• 1999-2003-ին կրկին ընտրվել է Ազգային ժողովի պատգամավոր։

• 2003-ին Ազգային ժողովի պատգամավոր է ընտրվել «Արդարություն» դաշինքի համամասնական ընտրացուցակով։

• 2001-ին հիմնել և ղեկավարում է Ազգային ժողովրդավարական դաշինք կուսակցությունը։

• Հանրային խորհրդի անդամ է։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Otec Aršaka Sadojana zemřel během druhé světové války. Jeho vzpomínky na dětství se týkají sociální problematiky. Z rozhovorů se svou tchyní si pamatuje, že Stalinovu smrt oplakala. Aršaka Sadojana tato epizoda ohromila.

„Dokázali použít rafinovaného nátlaku a udělat z národa poslušnou armádu, která se vším souhlasila. Mnozí lidé ani netuší, jak významně nás Sovětský svaz mocensky ovládal,“ vzpomíná Aršak Sadojan.

Zájem o politiku

V letech 1968 až 1970 byl Aršak Sadojan studentem postgraduálního studia na Moskevské státní univerzitě. V Moskvě založil klub zabývající se národnostními otázkami, ale systém mu nedovolil otevřeně proti němu bojovat. Jakmile se naskytla příležitost, začal být aktivní. V sedmdesátých letech se seznámil s Vazgenem Manukjanem, který se později stal jedním ze zakladatelů karabašského výboru.

Aršak Sadojan se do hnutí zapojil od samého počátku, hned od 20. února 1988. Říká, že kromě hlavního členství v karabašském výboru existovalo i tajné členství v pracovní skupině pro mimořádné situace, jejímž členem byl i on.

Devadesátá léta

V roce 1990 se Aršak Sadojan stal poslancem prvního parlamentu nezávislé Arménie. Počátek devadesátých let charakterizuje jako období celonárodního výbuchu a vzestupu s tím, že tehdejší úřady se pohybovaly podle zásad diktovaných tímto výbuchem. Tento vzestup však začal slábnout, protože chyběla snaha o stát, o nezávislost. Podle Aršaka Sadojana ji nahradily prohnilé nástroje moci zděděné ze sovětské éry.

„Sovětský svaz se rozpadl a následkem toho vznikly obrovské potíže. Systém byl nastavený tak, že jednotlivé země nemohly přežít bez centrální vlády,“ říká.

Navzdory společenským obtížím považuje Aršak Sadojan počátek devadesátých let za nejdemokratičtější období Arménie, protože Nejvyšší rada vznikla jako výsledek celonárodního hnutí a byli v ní lidé, kteří národní otázkou skutečně žili. Říká také, že politika v té době byla na vyšší úrovni, a to jak zákonodárná, tak výkonná. S politováním konstatuje, že úřady ve zkoušce neobstály. A Arménie zdědila nedemokratické mechanismy ze sovětského období, což přispělo k upouštění od demokratických hodnot.

Sporné volby v roce 1996

Dne 22. září 1996 se v Arménii konaly prezidentské volby. Mnozí tvrdí, že právě kvůli těmto volbám nebyla tradice konání nezávislých voleb posílena a v Arménii se neuchytila. Mezinárodní společenství označilo tyto volby za sporné, opozice v čele s prezidentským kandidátem Národnědemokratické unie Vazgenem Manukjanem za zfalšované a prezident Levon Ter-Petrosjan za hlučné. Aršak Sadojan se voleb zúčastnil v táboře Vazgena Manukjana.

Je přesvědčen, že volby byly zfalšované. Říká, že lidé pochopili a jasně viděli, že současná moc už není schopna národ vést, a proto zvolili Vazgena Manukjana. Podotýká, že i první prezident Levon Ter-Petrosjan mezi řádky přiznává, že volby byly zmanipulované.

Aršak Sadojan vzpomíná na svou návštěvu jedné z volebních místností v Jerevanu. Všiml si, že 120 hlasovacích lístků bylo prohlášeno za neplatné, protože na nich byly červené tečky.

„Zavolal jsem si předsedu komise, ukázal mu je a zeptal se, zda je to tečka perem, nebo typografická chyba. Řekl, že jde o problém s tiskem. Vrátili jsme hlasovací lístky do urny a v této volební místnosti vyhrál Vazgen Manukjan,“ vzpomíná Aršak Sadojan.

25. září

Po prezidentských volbách vypukly masivní demonstrace. Pětadvacáté září bylo nejvýznamnějším dnem povolebních střetů. Protestující v čele s Vazgenem Manukjanem se shromáždili u budovy Národního shromáždění. Vazgen Manukjan se rozhodl jít dovnitř a upozornil shromážděné, že pokud se do patnácti minut nevrátí, musí lidé vtrhnout dovnitř.

Vazgen Manukyan se však do patnácti minut nevrátil. Demonstranti prolomili oplocení budovy Národního shromáždění a vtrhli na jeho půdu. Zbili Babkena Ararktsjana, tehdejšího předsedu Národního shromáždění, a Aru Sahakjana, místopředsedu parlamentu.

Po těchto incidentech je řada poslanců včetně Aršaka Sadojana zbavena imunity a jsou proti nim zahájena trestní řízení. Aršak Sadojan stráví rok v ilegalitě. Podle úřadů to byl on, kdo nasměroval dav na předsedu a místopředsedu Národního shromáždění a nařídil útok. Měl prý říct: „Tady je, dělejte si s ním, co chcete.“

Aršak Sadojan ale tuto epizodu vidí jinak. Tvrdí, že taková slova z jeho úst nikdy nevyšla. Podotýká, že nešli do Národního shromáždění, ale do Ústřední volební komise, která se v té době nacházela ve stejné budově. Rovněž se pozastavuje nad tím, proč byl Babken Ararktsjan v budově mimo pracovní dobu. Žádost adresovaná Ústřední volební komisi se týkala vyhlášení druhého kola voleb.

Aršak Sadojan říká, že protestující byli naštvaní. Když Babken Ararktsjan otevřel dveře, aby se s protestujícími setkal, snažil se mu Aršak Sadojan dát rukou znamení, aby šel zpátky dovnitř, protože dav je rozzuřený, což si však Babken Ararktsjan špatně vyložil.

Na otázku, zda se mu chování demonstrantů zdálo přiměřené, Aršak Sadoyan odpovídá: „Samozřejmě, že ne.“

Trvá na tom, že oni tam nešli rozdmýchávat nepokoje. Podotýká, že přítomny byly i ženy a děti a že ty s sebou člověk nebere, pokud má v úmyslu bojovat.

O rok později se Aršak Sadojan vrací, trestní řízení bylo z neznámých důvodů zastaveno.

Je třeba vytvořit národní stát

V současné době se bývalý poslanec snaží šířit myšlenku nutnosti vytvořit národní stát. Tvrdí, že doba plně umožňuje vytvořit stát s diasporou, jehož hlavním městem bude Arménie. Říká, že této myšlence zasvětí zbytek svého života. Na toto téma plánuje vydat krátké pojednání.

..................................................................................................................................................................................................

Արշակ Սադոյանի հայրը զոհվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Մանկության մասին հիշողությունները կապված են սոցիալական խնդիրների հետ։ Կնոջ մոր հետ խոսակցություններից տպավորվել էր այն, որ նա Ստալինի մահվան ժամանակ լալիս էր։ Սադոյանն ապշել է այդ դրվագի վրա։

«Կարողացել էին հարկադրանքի մեխանիզմն օգտագործել և ժողովրդին սարքել ենթարկվող, ամեն ինչին գլուխը կախ համաձայնող մի բանակ։ Շատերը չեն պատկերացնում, թե ինչ սարսափելի բան էր գաղութային վիճակը, որում մենք էինք»,- պատմում է նա։

Arshak Sadoyan’s father died during the Second World War. His childhood memories are related to social issues. From conversations with his wife’s mother-in-law, he remembers the fact that she cried during after Stalin’s death. Sadoyan was stunned at by that episode.

“They were able to use the mechanism of coercion and make the people a submissive army that agreed to aneverything. Many people have no idea what a terrible colonial situation we were in,” Sadoyan recalls.

Քաղաքականությամբ հետաքրքրվելը

Interest in politics

Արշակ Սադոյանը 1968-1970-ին սովորել է Մոսկվայի պետական համալսարանի ասպիրանտուրայում։ Մոսկվայում նա ստեղծել է ազգային հարցերով զբաղվող մի ակումբ, սակայն համակարգը թույլ չէր տալիս բացահայտ պայքարել դրա դեմ։ Երբ հնարավորությունն առաջացավ, ինքն էլ սկսեց ակտիվանալ։ Դեռ յոթանասունականներից նա ծանոթ էր հետագայում Ղարաբաղ կոմիտեի հիմնադիրներից Վազգեն Մանուկյանի հետ։

1988-ի փետրվարի 20-ից՝ շարժման առաջին օրերից, Սադոյանը մասնակցում էր դրան։ Ասում է, որ բացի Ղարաբաղ կոմիտեի հիմնական կազմից կար արտակարգ իրավիճակներում փոխարինող գաղտնի կառույց, որի անդամ էր նաև ինքը։

In Between 1968-1970, Arshak Sadoyan studied was doing at thea  postgraduate course of at Moscow State University. In Moscow, he created a club dealing with national issues, but the system did not allow him to openly fight against it. When Once the opportunity arose, he became active. Since In the 1970s, he became got acquainted with Vazgen Manukyan, who later became one of the founders of the Karabakh Committee.

From February 20, 1988, Ffrom the first days of the movement, as early as February 20, 1988, Sadoyan participated in it. He says that in addition to the main membership of on the Karabakh Committee, there was also a substitute secret membership in an emergency working group for emergency situations, of which he was also likewise a member.

1990-ականները

The 1990s

1990-ին անկախ Հայաստանի առաջին խորհրդարանում պատգամավոր դարձավ նաև Սադոյանը։ Իննսունականների սկիզբը նա բնութագրում է որպես համազգային պոռթկման, վերելքի ժամանակաշրջան, նշում, որ իշխանությունները այդ ժամանակ շարժվում էին այդ պոռթկումի թելադրած սկզբունքներով։ Սակայն այդ վերելքը սկսեց մարել, քանի որ չկար պետություն ունենալու, անկախություն ունենալու փորձ։ Դրան փոխարինելու եկավ, ըստ Սադոյանի, խորհրդային շրջանից ժառանգություն մնացած այլասերված գործիքակազմը։

«Խորհրդային Միությունը քանդվեց, դրա հետևանքով սարսափելի դժվարություններ ծագեցին, համակարգն այնպես էր սարքված, որ առանձին-առանձին երկրները չէին կարողանում գոյատևել առանց կենտրոնական իշխանության»,- ասում է նա։

In 1990, Sadoyan became a deputy member in of the first parliament of independent Armenia. He characterizes the beginning of the nineties as a period of nationwide explosion and upsurge, noting that the authorities at that time moved according to the principles dictated by that explosion. However, that rise began to fade, because there was no attempt to have a state, to have independence. According to Sadoyan, it was replaced by the degenerate toolkit inherited from the Soviet era.

“The Soviet Union collapsed, as a result of which terrible difficulties arose. , tThe system was set up in such a way that individual countries could not survive without a central government,” he says.

Չնայած սոցիալական դժվարություններին՝ իննսունականների սկիզբը Սադոյանի համար Հայաստանի ամենաժողովրդավարական շրջանն էր, քանի որ Գերագույն խորհուրդը ձևավորվել էր համազգային շարժման արդյունքում, և դրա կազմում մարդիկ էին, որոնք նվիրված էին ազգային հարցերին։ Ասում է նաև, որ քաղաքականությունն այն ժամանակ ավելի բարձր մակարդակի վրա էր՝ թե՛ օրենսդիրը, թե՛ գործադիրը։ Ցավով նշում է, որ իշխանությունները չդիմացան քննությանը։ Իսկ Հայաստանը խորհրդային շրջանից ոչ ժողովրդավարական մեխանիզմներ էր ժառանգել, որոնք նպաստում էին ժողովրդավարական արժեքներից հրաժարվելու գործընթացին։

Despite the social difficulties, Sadoyan considers the beginning of the nineties the most democratic period in Armenia, because the Supreme Council was formed as a result of a nationwide movement and included people who were dedicated to national issues. He also says that politics was at a higher level at that time, both the legislative and the executive. He notes with regret that the authorities did not withstand the test. And Armenia inherited undemocratic mechanisms from the Soviet period, which contributed to the process of abandoning democratic values.

1996-ի վիճելի ընտրությունները

The disputed 1996 elections

1996-ի սեպտեմբերի 22-ին Հայաստանում տեղի ունեցան նախագահական ընտրություններ։ Շատերը պնդում են, որ հենց այս ընտրությունների պատճառով Հայաստանում չամրապնդվեց և չստեղծվեց անկախ ընտրություններ անցկացնելու ավանդույթ։ Միջազգային հանրությունն այս ընտրությունները որակեց վիճելի, ընդդիմությունը՝ ԱԺՄ նախագահի թեկնածու Վազգեն Մանուկյանի գլխավորությամբ, կեղծված, իսկ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը՝ աղմկոտ։ Արշակ Սադոյանը ընտրություններին մասնակցում էր Վազգեն Մանուկյանի թիմի հետ։

Նա վստահ է, որ ընտրությունները կեղծվել են։ Ասում է՝ ժողովուրդը հասկացել էր, տեսնում էր, որ գործող իշխանություններն այլևս չեն կարողանում ղեկավարել, դրա համար էլ ընտրեց Մանուկյանին։ Նշում է, որ նույնիսկ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը բառերի արանքում խոստովանում է, որ ընտրությունները կեղծվել են։

On September 22, 1996, presidential elections were held in Armenia. Many claim that it was because of these elections that the a tradition of holding independent elections was not strengthened and did n’ot take a footholdhold in Armenia. The international community called these elections controversial, the opposition, led by National Democratic Union presidential candidate Vazgen Manukyan, falsified, and President Levon Ter-Petrosyan, noisy. Arshak Sadoyan participated in the elections with on Vazgen Manukyan’s team.

He is sure that the elections were rigged. He says that the people understood, they saw that the current authorities are no longer able to lead, that is’s why they elected Manukyan. He notes that even the first president, Levon Ter-Petrosyan, admits between words that the elections were rigged in-between the lines.

Սադոյանը հիշում է Երևանի ընտրատեղամասերից մեկում իր այցը։ Նա նկատել էր, որ 120 քվեաթերթիկ անվավեր էր ճանաչվել, քանի որ դրանց վրա կարմիր կետեր կային։

«Կանչեցի հանձնաժողովի նախագահին, ցույց տվեցի, հարցրի՝ գրիչի հե՞տք է, թե՞ տպագրական սխալ։ Նա ասաց՝ տպագրական։ Հետ բերեցինք քվեաթերթիկները, և Վազգեն Մանուկյանը հաղթեց այդ ընտրատեղամասում»,- հիշում է Սադոյանը։

Sadoyan remembers his visit to one of the polling stations in Yerevan. He noticed that 120 ballots were declared invalid because there were red dots on them.

“I called the chairman of the commission, showed him, and asked whether it was a pen mark or a typographical error. He said it was a printing issue. We brought back the ballots, and Vazgen Manukyan won in that polling station,” Sadoyan recalls.

Սեպտեմբերի 25-ը

September 25-th

Նախագահական ընտրություններին հետևեցին բողոքի մարդաշատ ցույցեր։ Սեպտեմբերի 25-ը հետընտրական բախումների ամենահիշվող օրն է։ Վազգեն Մանուկյանի գլխավորությամբ ցուցարարները հավաքվել էին Ազգային ժողովի շենքի մոտ։ Նա որոշում է ներս մտնել, զգուշացնում, որ եթե տասնհինգ րոպեից հետ չգա, մարդիկ պետք է ներս մտնեն։

Տասնհինգ րոպե անց Վազգեն Մանուկյանը չի վերադառնում։ Ցուցարարները կոտրում են Ազգային ժողովի շենքի ճաղերը և ներս մտնում։ Նրանք ծեծի են ենթարկում ԱԺ այդ ժամանակվա խոսնակ Բաբկեն Արարքցյանին և փոխխոսնակ Արա Սահակյանին։

Massive protests followed the presidential elections. September 25 is the most memorable day of post-election clashes. The protesters led by Vazgen Manukyan gathered near the National Assembly building. He decides to go inside and warns the crowd that if he does n’ot come back in fifteen minutes, people need to go inside.

Vazgen Manukyan does not return in fifteen minutes. Demonstrators break the bars of the National Assembly building and enter the premises. They beat Babken Ararktsyan, the speaker of the National Assembly at that time, and Ara Sahakyan, the deputy speaker.

Այս դեպքերից հետո մի շարք պատգամավորներ, այդ թվում՝ Սադոյանը, զրկվում են անձեռնմխելիությունից, նրանց դեմ հարուցվում են քրեական գործեր։ Արշակ Սադոյանը մեկ տարի անցկացնում է ընդհատակում։ Ըստ իշխանությունների՝ հենց նա է ամբոխին մատնացույց արել ԱԺ նախագահի և տեղակալի ուղղությամբ՝ հրահանգելով հարձակում։ Նշվում է, որ նա ասել է՝ ահա նա, ինչ ուզում եք արեք։

After these incidents, a number of deputies, including Sadoyan, are deprived stripped of their immunity, and criminal cases are initiated against them. Arshak Sadoyan spends a year underground. According to the authorities, it was he who pointed the crowd towards the Speaker and the Deputy Speaker of the National Assembly, ordering an attack. He is alleged to have ly has said:, “Here he is, do whatever you want.”

Սադոյանն այս դրվագի հետ կապված այլ կարծիք ու տեսակետ ունի։ Ասում է, որ այդպիսի խոսք իր շուրթերից չի հնչել։ Նշում է, որ իրենք գնացել էին ոչ թե Ազգային ժողով, այլ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով, որն այդ ժամանակ նույն շենքում էր։ Նա զարմանում է նաև, թե ինչու էր Արարքցյանն այդ ժամին՝ աշխատանքային ժամից դուրս, շենքում։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին պահանջը ընտրությունների երկրորդ փուլ հայտարարելն էր։

Սադոյանը պատմում է, որ ցուցարարները բարկացած էին։ Երբ Բաբկեն Արարքցյանը դուռը բացել է, որ հանդիպի մարդկանց հետ, փորձել է ձեռքի նշանով հասկացնել, որ հետ գնան, քանի որ մարդիկ ջղային են, ինչը Արարքցյանը սխալ է հասկացել։

Sadoyan has a different opinion and viewpoint regarding this episode. He says that such a word never left his lips. He notes that they did not go to the National Assembly, but to the Central Electoral Commission, which was in the same building at that time. He also wonders why Ararktsyan was in the building at that time, outside of working hours. The request to the Central Electoral Commission was to announce a second round of the elections.

Sadoyan has a different opinion and viewpoint regarding this episode. He says that such a words never left his lips. He notes that they did not go to the National Assembly, but to the Central Electoral Commission, which was in the same building at that time. He also wonders why Ararktsyan was in the building at that time, outside of working hours. The request to the Central Electoral Commission was to announce a second round of the elections.

Հարցին, թե արդյոք մարդկանց արարքն իր համար ընդունելի էր, Սադոյանը պատասխանում է՝ «իհարկե ոչ»։

Նա հավաստիացնում է, որ իրենք ապստամբելու չէին գնացել։ Նշում է, որ այնտեղ կային կանայք և երեխաներ, իսկ ապստամբելու նրանց հետ չեն գնում։

Մեկ տարի անց Սադոյանը վերադառնում է, քրեական գործերն անհայտ պատճառներով կարճվում են։

Sadoyan says that the protesters were angry. When Babken Ararktsyan opened the door to meet the protesters, Sadoyan tried to make it clear with a gesture of the hand sign that he should go back, because people are angry, which Ararktsyan misunderstood.

To the question whether the protestorseople’s actions were acceptable to him, Sadoyan answers, “Of course not.”

He maintains that they had not gone there to revolt. He notes that there were women and children therein presence, and that one does not go with them to revoltcause a riot.

A year later, Sadoyan returns, the criminal cases charges are had been dismissed for unknown reasons.

Հարկավոր է ստեղծել ազգ-պետություն

It is necessary to create a nation-state

Հիմա նախկին պատգամավորը փորձում է տարածել ազգ-պետություն ստեղծելու անհրաժեշտության մասին իր գաղափարները։ Ասում է, որ դարաշրջանը ամբողջովին թույլ է տալիս ստեղծել սփյուռքի հետ մի պետություն՝ Հայաստան մայրաքաղաքով։ Նշում է, որ իր մնացած կյանքը նվիրելու է այս գաղափարին։ Այս թեմայով պատրաստվում է հրապարակել գրքույկ։

Currently, the former deputy member of parliament is trying to spread disseminate his ideas about the need to create a nation-state. He says that the era fully allows creating the creation of a state along with the diaspora, with Armenia as its capital. He says that he will dedicate the rest of his life to this idea. He is plansning to publish a small short book treatise on the topic.