Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Tigran Paskevichyan Տիգրան Պասկևիչյանը (* 1965)

• Տիգրան Պասկևիչյանը ծնվել է 1965-ի փետրվարի 21-ին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում։

• 1983-ին ընդունվել է Երևանի պետական համալսարանի Բանասիրության ֆակուլտետի Հայոց լեզվի և գրականության բաժին։

• 1984-ին զորակոչվել է խորհրդային բանակ։

• 1987-ին եղել է «Ավանգարդ» երիտասարդական թերթի թղթակից։ 1987-ի հոկտեմբերին բնապահպանական շարժմանը հարելու և զանգվածային ցույցերի մասնակցելու համար հեռացվել է աշխատանքից։

• 1987-ին աշխատանքի է անցել «Գարուն» գրական-երիտասարդական ամսագրի հրապարակախոսության բաժնում։

• 1988-91-ին ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Հայաստանի քաղաքական, հասարակական շարժումներին։ Ընկերների հետ հիմնադրել է «Գոյապայքար» բնապահպան կազմակերպությունը, Մեսրոպ Սահակյան ծածկանունով խմբագրել կազմակերպության «Մաշտոց» ինքնահրատ [самиздат] պարբերականը։

• Հայաստանի անկախության առաջին տարիներին խմբագրել է մի շարք թերթեր և ինքնահրատ պարբերականներ։ 1946-1948-ին խորհրդային հայրենադարձության, 2000-ականների հասարակական-քաղաքական շարժումների, ինչպես նաև Հայաստանի երրորդ հանրապետության նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ մի շարք վավերագրական ֆիլմերի հեղինակ է։

• 1990-ից աշխատել է Հայոց համազգային շարժման (ՀՀՇ՝ անկախ Հայաստանի իշխող առաջին կուսակցությունը) վարչության լրատվական կենտրոնում, եղել «…և այլն» ինքնահրատ [самиздат] պարբերականի խմբագրակազմի անդամ։

• 1992-93-ին խմբագրել է «Ար» հասարակական-քաղաքական շաբաթաթերթը։

• 1990-նի նոյեմբերին նշանակվել է Հայաստանի Հեռուստառադիոպետկոմի նախագահի տեղակալ։

• 1992-ի մարտին՝ համաձայն իր դիմումի, ազատվել է պաշտոնից։

• 2004-ից սյունակներ և հրապարակախոսական հոդվածներ է հրապարակել «168 ժամ», «Հետք», «Հայկական ժամանակ» տպագիր և առցանց պարբերականներում, բլոգ է վարել «Tert.am» լրատվական կայքում։

• 2000-ից որպես սցենարիստ աշխատակցել է վավերագրական ֆիլմեր արտադրող «Վերսուս» ստուդիային։

• 2010-ին ընկերների հետ հիմնել է «Ֆակտում» հասարակական կազմակերպությունը, որը զբաղվում է պատմության անհայտ դրվագների ուսումնասիրությամբ։

• 2020-ից «Ալիք Մեդիա» լրատվական-վերլուծական կայքի գլխավոր խմբագիրն է։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Básník, novinář a veřejně známá osobnost Tigran Paskevičjan se narodil v Jerevanu, hlavním městě sovětské Arménie, v tradiční arménské rodině. V nadšení nad možnostmi, které skýtala „perestrojka“, se s bratrem a sestrou aktivně účastnili ekologických demonstrací v Arménii.

Na základě ekologického hnutí mělo krátce nato začít karabašské hnutí, jehož hlavním požadavkem bylo připojení Náhorního Karabachu k sovětské Arménií. Toto hnutí se o dva roky později změnilo v hnutí za nezávislost. Tigranův otec v úspěch hnutí nevěřil a tvrdil, že mladí lidé nemají ponětí, co je SSSR zač, a že „tato země nebude dělat žádné ústupky“.

V roce 1990 se Tigran Paskevičjan stal členem předsednictva vedoucí strany, Arménského všenárodního hnutí. Je autorem řady dokumentárních filmů, článků a básní.

„Perestrojka“ a ekologické hnutí

V době „perestrojky“, která začala v Sovětském svazu ve druhé polovině osmdesátých let, se v Arménii konaly ekologické demonstrace. V roce 1987 založil Tigran Paskevičjan, který právě ukončil službu v sovětské armádě, a jeho podobně smýšlející přátelé ekologickou organizaci Gojapajkar, jejímiž členy byli převážně studenti Jerevanské státní univerzity.

„V té době jsme se účastnili schůzí ekologického svazu Gojapahpanutjun [pozn. Přežití], ale protože jsme byli velmi mladí, byli jsme k němu trochu nedůvěřiví a měli jsme pocit, že by to mohla být ztráta času. A tak jsme se rozhodli založit mladistvější organizaci a tou se stala Gojapajkar. V sobotu 18. října 1987 jsme se shromáždili před univerzitou a pochodovali na Operní náměstí [hlavní dějiště jerevanských demonstrací], starší se k nám přidali v polovině cesty.

Požadovalo se zastavení výroby v Nairitu [největší arménské chemičce], jednalo se o uzavření jaderné elektrárny a podobně. Řeknu vám něco zajímavého. Nikdo nás nezastavil. Dokonce jsme byli trochu zklamaní, protože jsme byli zapálení a připravení bojovat za své myšlenky. Nepočetní policisté nás doprovázeli po stranách a do ničeho nezasahovali, my jsme si uspořádali své shromáždění, šli jsme domů a tam jsme čekali, až za námi [pozn. policisté] přijdou. Nikdo za námi samozřejmě nepřišel.

V té době jsem pracoval v novinách Avangard, což byly oficiální noviny ústředního výboru Komunistického svazu mládeže. Druhý den mi zavolali a řekli: ‚Tady už pracovat nebudeš, tobě nedochází, kde pracuješ, jdi na Ústřední výbor Komunistického svazu mládeže, potřebují s tebou mluvit.‘ Druhý tajemník Ústředního výboru mi pravidelně volal kvůli práci. Vždycky mi říkal: ‚Nenech to zajít tak daleko, aby si tě vzala na paškál KGB.‘ Jednoho dne už jsem toho měl dost a řekl jsem: ‚Nemohla by si mě teď vzít na paškál KGB?‘ Otřáslo jím to a řekl: ‚Budiž, pokud chceš, zavolají ti.‘“

Nálady předcházející vzniku hnutí, postoj rodiny

„Vyrostl jsem ve velmi konvenční rodině. V roce 1987 se slavilo 90. výročí narození básníka Jeghiše Čarence a básník Vahagn Davtjan měl projev v Opeře, během kterého říkal hrozné věci o Stalinovi: že byl krvelačný a podobně. Teta žehlila a žehlička jí přitom vypadla z ruky. Byla ohromená, že je možné označit Stalina za krvelačnou šelmu v televizi. Taková u nás obecně panovala atmosféra. Ale počínaje sedmdesátými lety, netvrdím, že se z nás stali disidenti, ale strach byl pryč. Vyprávěli jsme si politické vtipy, dělali jsme si legraci z Brežněva a politbyra. Poslouchali jsme západní rozhlasové stanice.

Byly určité osobnosti, které formovaly náš pohled na svět. Především to byli Levon Nersisjan a Rafael Išchanjan z filozofické fakulty. Rádi se potkávali i mimo formální výuku. První, koho jsem poznal, byl Samvel Gevorgjan, který, jak jsem se dozvěděl později, měl za úkol proniknout do studentských skupin, identifikovat bystřejší mládež, pokusit se jí vysvětlit, co se skutečně děje, a postrčit ji směrem k aktivismu. Každý rok v prosinci se na univerzitě konal studentský festival poezie. Seděl jsem v publiku a vnímal jsem, že Samvel Gevorgjan se pomalu posouvá směrem ke mně. Jako by věkový rozdíl mezi námi přestal platit.“

Rozvětvení ekologického hnutí a počátek karabašského hnutí

Ekologické protesty, které začaly v osmdesátých letech, se brzy proměnily v celonárodní hnutí požadující sjednocení Náhorního Karabachu s Arménií pod heslem „Miatsum“ (Sjednocení). Jedním z prvních účastníků hnutí byl Tigran Paskevičjan.

„Nevěděli jsme, co se připravovalo v zákulisí ekologického hnutí. Nemyslím si, že by se ekologické hnutí změnilo v politické, že by to politické bylo odštěpkem ekologického. Ekologické hnutí si šlo svojí cestou a karabašské hnutí vypuklo a také si šlo svojí cestou, přičemž někdy spolu obě hnutí úzce spolupracovala. Dne 18. února jsme uspořádali další ekologický protest ve městě Abovjan. Byla tam továrna Lizin, která produkovala velmi škodlivé emise.

Ani tam nás nikdo nezastavil. Pochodovali jsme z Abovjanu na náměstí. Ten den na náměstí zůstalo hodně lidí a dneska si myslím, že to byli ti, kteří už něco věděli. Vzpomínám si, jak jsme se dvacátého toho měsíce s přítelkyní procházeli po Operním náměstí a já jsem zaznamenal deset, dvacet, třicet, čtyřicet, padesát lidí… protestujících přibývalo. Několik lidí jsem oslovil, zeptal jsem se, co se děje, a oni řekli: ‚Počkej, to se dozvíš.‘ Byl už skoro večer, doprovodil jsem svou budoucí ženu domů a sešel jsem dolů na náměstí. Už bylo plné, na tribuně byli lidé, mikrofony... hnutí začalo.“

Hnutí roku 1988

Dne 26. února se na Operním náměstí shromáždila veřejnost, která čekala na plán generálního tajemníka Komunistické strany Sovětského svazu Michaila Gorbačova, který měl být představen do 26. března. Pokud by plán nebyl předložen, musela by se veřejnost 26. března na stejném místě sejít znovu. Dne 26. března vstoupila do města vojska. V Jerevanu byl vyhlášen zákaz vycházení. Náměstí, která se stala místy shromažďování, byla obklíčena, město bylo v obležení. Všechny nepovolené demonstrace byly zakázány a karabašský výbor byl postaven mimo zákon.

„Nedlouho předtím, 27. února, začal třídenní pogrom na arménské obyvatelstvo průmyslového města Sumgait v sovětském Ázerbájdžánu. Mnozí z nich byli nuceni uprchnout do Arménie, ale to naše hnutí nezastavilo. Myslím, že pogromy zažehla Moskva, aby v nás vzbudila protiturecké nálady. V té době se něco takového v takovém městě nemohlo stát bez vědomí vlády.“

Dne 1. května se v Jerevanu konaly oficiálně povolené prvomájové manifestace. Účastníci nesli transparenty na podporu Arménů z Náhorního Karabachu a také cedule kritizující vedení Komunistické strany Arménie.

Později, v létě, byla vyhlášena generální stávka.

Dne 5. července byl během pokojného protestu vsedě v souvislosti s blokádou letiště ve Zvarthnocu zabit mladý Armén. Vojáci dav nejprve varovali, že ho po třiceti vteřinách začnou rozhánět, ale pak zaútočili ještě před uplynutím oněch třiceti vteřin.

„Předtím i potom se úřady a speciální služby snažily situaci destabilizovat a dělaly všechno pro to, aby měly možnost nepokoje ukončit.“

Pohřeb nevinného mladého muže přivedl do ulic statisíce Arménů a změnil celkové směřování hnutí. Na shromážděních se začala objevovat protisovětská hesla.

V listopadu byl opět zaveden zákaz vycházení.

„Na listopadový zákaz vycházení si vzpomínám takto: na Operním náměstí se konalo velmi početné shromáždění. Tehdy jsem si nedokázal představit jeho plnou kapacitu. Všichni poslanci Nejvyšší rady byli násilím přivedeni do Opery a bylo jim řečeno, že se zde bude konat zasedání, ale oni se ho odmítli účastnit. Nic podobného se nikdy nestalo. Mezi těmi poslanci byli i lidé, kteří pochopili, že začalo hnutí a je třeba stát při lidu. Důvodem zákazu vycházení bylo to, že podobná situace neměla precedens. V té době jsme byli připraveni na všechno a velmi rychle jsme začali hledat východiska. Vojáci byli většinou unavení. Jednou jsme v jednu hodinu ráno sestupovali z vrchu Nork a zastavili nás vojáci: ,Možná to nemáte v hlavě v pořádku a nechápete, že je zákaz vycházení.‘ My jsme řekli: ,Tak dobře, je zákaz vycházení, tak my půjdeme domů.‘ Ani ty bezpečnostní složky nevěděly, kdo chce co.“

Od karabašského hnutí k hnutí za nezávislost

Kdyby se někdo v srpnu a září 1988 pokusil vstoupit na Operní náměstí a vyslovit slovo „nezávislost“, byl by odtamtud vyhozen. V srpnu 1988 byl zveřejněn program arménského národního hnutí a jeden z členů výboru se nechal slyšet, že se několik dní diskutovalo o tom, zda do programu napsat slovo nezávislost, nebo ne. Lidé se této myšlenky stále báli. Ale došlo k několika událostem, Moskva zaujala určitý postoj a lidé si pomalu začali uvědomovat, že na Sovětský svaz se spoléhat nedá.

Dne 10. prosince 1991, jen několik dní před oficiálním rozpadem Sovětského svazu, obyvatelé Náhorního Karabachu v referendu uplatnili své právo na nezávislý stát a potvrdili jeho existenci. Na otázku: „Souhlasíte s tím, aby se vyhlášená Republika Náhorní Karabach stala nezávislým státem?“ odpovědělo „ano“ více než 108 000 lidí (99,89 % z celkového počtu občanů, kteří se hlasování zúčastnili), zatímco proti hlasovalo pouze 24 lidí.

..................................................................................................................................................................................................

Բանաստեղծ, լրագրող, հասարակական գործիչ Տիգրան Պասկևիչյանը ծնվել է Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում, իր ձևակերպմամբ՝ ավանդապաշտ հայկական ընտանիքում։ Ինքը, քույրը և եղբայրը, ոգևորված «վերակառուցման» ընձեռած հնարավորություններով, ակտիվ մասնակցում էին Հայաստանում բնապահպանական պահանջներով ընթացող ցույցերին։ 

Poet, journalist, public figure Tigran Paskevichyan was born in Yerevan, the capital of Soviet Armenia, in a traditional Armenian family. He, his sister and brother, excited by the opportunities provided by „perestroika“, actively participated in the environmental demonstrations in Armenia.

Բնապահպանական շարժման հիման վրա կարճ ժամանակ անց սկսվելու էր «Ղարաբաղյան շարժումը, որի հիմնական պահանջը Լեռնային Ղարաբաղի միացումն էր Խորհրդային Հայաստանին։ Շարժումը երկու տարի անց վերածվեց անկախության շարժման։ Տիգրանի հայրը շարժման հաջողությանը չէր հավատում՝ պնդելով, որ երիտասարդները ԽՍՀՄ-ի մասին պատկերացում չունեն, և «այդ երկիրը զիջումների չի գնա»։ 

On the basis of the environmental movement, the „Karabakh movement“ would begin shortly after, the main demand of which was the unification of Nagorno Karabakh with Soviet Armenia. The movement turned into an independence movement two years later. Tigran‘s father did not believe in the success of the movement, claiming that young people have no idea about the USSR, and „that country will not make concessions“.

1990-ին Տիգրան Պասկևիչյանը դառնում է իշխող կուսակցության՝ Հայոց համազգային շարժման վարչության անդամ։ Մի շարք վավերագրական ֆիլմերի, հոդվածների և բանաստեղծությունների հեղինակ է։ 

In 1990, Tigran Paskevichyan became a member of the board of the ruling party, the Armenian Pan-National Movement. He is the author of a number of documentaries, articles and poems.

«Պերեստրոյկան» ու բնապահպանական շարժումը 

„Perestroika“ and the environmental movement

1980-ականների երկրորդ կեսին Խորհրդային Միությունում սկսված «Վերակառուցման» օրերին Հայաստանում բնապահպանական ցույցեր էին տեղի ունենում։ Խորհրդային բանակում ծառայությունը նոր ավարտած Տիգրան Պասկևիչյանը 1987-ին համախոհ ընկերների հետ հիմնեց «Գոյապայքար» բնապահպանական կազմակերպությունը, որի կազմում հիմնականում Երևանի պետական համալսարանի ուսանողներ էին։ 

In the days of „Perestroika“ that began in the Soviet Union in the second half of the 1980s, environmental demonstrations took place in Armenia. In 1987, Tigran Paskevichyan, who had just finished his service in the Soviet army, founded the „Goyapaykar“ environmental organization with like-minded friends, whose members were mostly students of Yerevan State University.

«Այդ ժամանակ մասնակցում էին «Գոյապահպանություն» բնապահպանական միավորման նիստերին, բայց քանի որ շատ երիտասարդ էինք, մի փոքր կասկածամտությամբ էինք վերաբերվում դրան, կարծում էինք, որ դրանով ուզում են մեր էներգիան վատնել։ Ու որոշեցինք ստեղծել ավելի երիտասրդական կազմակերպություն՝ «Գոյապայքարը»։ 1987-ի հոկտեմբերի 18-ին՝ շաբաթ օրը, հավաքվեցինք համալսարանի դիմաց և քայլեցինք դեպի Օպերայի հրապարակ [երևանյան ցույցերի անցկացման հիմնական վայրը], մեզ միացան ավագ մարդիկ։ 

„At that time, we participated in the meetings of the environmental union „Goyapahpanutyun “ [ed. Survival], but since we were very young, we were a little suspicious of it, we thought that they wanted to waste our energy with it. And we decided to create a more youthful organization, „Goyapaykar“. On Saturday, October 18, 1987, we gathered in front of the university and marched to Opera Square [the main venue of the Yerevan demonstrations], elders joining us midway.

Պահանջ էր դրված, որ պետք է դադարեցվի Նաիրիտի [Հայաստանի ամենամեծ քիմիական գործարանը] արտադրությունը, ատոմակայանի փակման խնդիրն էր դրված և նմանատիպ հարցեր։ Ասեմ հետաքրքիր բանը. մեզ ոչ ոք չխոչընդոտեց։ Դա մեզ համար նույնիսկ մի քիչ տխուր էր, որովհետև մենք եռում էինք ու պատրաստ էինք մարտի բռնվել մեր գաղափարների համար։ Ոստիկանությունը՝ շատ քիչ թվով, կողքից ուղեկցում էր, ոչ մի բանով չխանգարեցին, մենք մեր հանրահավաքը արեցինք, գնացինք տուն և սպասում էինք, որ էսա կգա մեր հետևից։ Մեր հետևից չեկան, բնականաբար։

There was a demand that the production of Nairit [Armenia‘s largest chemical plant] should be stopped, there was the issue of closing the nuclear power plant and similar issues. Let me tell you something interesting. No one stopped us. It was even a little sad for us because we were fired up and ready to fight for our ideas. The police, very few in number, accompanied us from the side, they did not interfere with anything, we held our rally, went home and waited [ed. the Police] to come after us. Naturally, no one came after us.

Ես այդ ժամանակ աշխատում էի «Ավանգարդ» թերթում, որը կոմերիտմիության կենտկոմի օրգանն էր։ Ինձ հաջորդ օրը կանչեցին և ասացին՝ դու այլևս այստեղ չես աշխատի, դու չես հասկացել՝ որտեղ ես աշխատում, գնա Կոմերիտմիութան կենտկոմ՝ քեզ հետ պետք է աշխատանք տանեն։ Կենտկոմի երկրորդ քարտուղարը պարբերաբար ինձ կանչում էր հետս աշխատելու համար։ Միշտ ասում էր՝ նայի նենց չանես քեզնով  ԿԳԲ-ն զբաղվի։ Մի օր զզվեցի, ասացի՝ կլինի՞ ինձնով ԿԳԲ-ն զբաղվի։ Շատ զարմացավ ու ասաց՝ դե եթե ուզում ես՝ կկանչեն»։ 

At that time, I was working in the „Avangard“ newspaper, which was the official newspaper of the Central Committee of the Communist Youth Union. They called me the next day and said, ´You won‘t work here anymore, you don‘t understand where you work, go to Communist Youth Union’s Central Committee, they need to do some work with you.´ The second secretary of the Central Committee regularly called me to work with me. He always said, “Don‘t let it come to the point that the KGB deals with you.” One day I had enough and said: ´Can we have the KGB deal with me?´ He was shell-shocked and said, ´Well, if you want to, they will call you.´“

Շարժմանը նախորդած տրամադրությունները, ընտանիքի վերաբերմունքը 

The moods preceding the movement, the attitude of the family

«Ես մեծացել եմ շատ ավանդապաշտ ընտանիքում։ 1987-ին Չարենցի իննսունամյակն էր, բանաստեղծ Վահագն Դավթյանը ելույթ էր ունենում Օպերայում ու Ստալինի մասին ահավոր բաներ էր ասում՝ արյունարբու Ստալինը և այլն։ Հորաքույրս արդուկ էր անում, և ձեռքից ընկավ արդուկը։ Ապշել էր, որ հեռուստացույցով կարելի է ասել արյունարբու Ստալին։ Սա էր ընդհանուր մթնոլորտը տանը։ Բայց 1970-ականներից սկսած՝ դիսիդենտական չասեմ, բայց վախը հաղթահարված էր։ Պատմում էինք քաղաքական անեկդոտներ, կարող էինք կատակներ անել Բրեժնևի և Պոլիտբյուրոյի մասին։ Լսում էինք արևմտյան ռադիոկայաններ։ 

„I grew up in a very traditional family. In 1987, it was Charents‘ ninetieth birthday, the poet Vahagn Davtyan gave a speech at the Opera and said terrible things about Stalin: Stalin was bloodthirsty, etc. My aunt was ironing and the iron fell out of her hand. She was surprised that on TV you can call Stalin bloodthirsty. This was the general atmosphere in the house. But since the 1970s, I will not say we were dissident, but the fear was overcome. We told political jokes, we could make jokes about Brezhnev and the Politburo. We listened to western radio stations.

Կային որոշ անհատներ, որոնք ուղղորդում էին մեր աշխարհայացքը։ Դա առաջին հերթին Լևոն Ներսիսյանն էր և Ռաֆայել Իշխանյանը՝ բանասիրական ֆակուլտետից։ Նրանք սիրում էին նաև ուսման ֆորմալ պրոցեսից դուրս շփվել։ Առաջինը ճանաչել եմ Սամվել Գևորգյանին, որը, ինչպես հետո իմացա, առաքելություն ուներ՝ մտնել ուսանողական խմբերի մեջ, ման գալ, թե ովքեր են քիչ թե շատ աչքաբաց էրեխեքը, փորձել նրանց բացատրել, թե ինչ է կատարվում իրականում ու մղել նրանց ակտիվիզմի։ Համալսարանում ամեն տարի դեկտեմբերին լինում էր ուսանող-բանաստեղծների փառատոն։ Նստած էի, զգացի, որ Սամվել Գևորգյանը տեղը կամաց-կամաց փոխելով գալիս է դեպի ինձ։ Կարծես թե տարիքային տարբերությունները ջնջված լինեին»։ 

There were certain individuals who guided our worldview. First of all, it was Levon Nersisyan and Rafael Ishkhanyan from the Faculty of Philology. They also liked to socialize outside of the formal learning process. The first one I met was Samvel Gevorgyan, who, as I later learned, had a mission: to get into student groups, find out who the more or less quick-witted kids are, try to explain to them what is really happening and push them to activism. Every year in December, there was a festival of student-poets at the university. As I was sitting, I felt that Samvel Gevorgyan was slowly changing his seat and coming towards me. It seems that the age differences had been erased.“

Բնապահպանական շարժման ճյուղավորումն ու Ղարաբաղյան շարժման սկիզբը

The branching of the environmental movement and the beginning of the Karabakh movement

1980-ականներին սկիզբ առած բնապահպանական անհանգստությունները շուտով վերածվելու էին Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու պահանջով համազգային շարժման՝ «Միացում» կարգախոսով։ Շարժման առաջին մասնակիցներից էր Տիգրան Պասկևիչյանը։

The environmental protests that began in the 1980s would soon turn into a nationwide movement demanding the unification of Nagorno-Karabakh with Armenia under the slogan „Miatsum“ (Unification). Tigran Paskevichyan was one of the first participants of the movement.

«Թե բնապահպանական շարժման ընթացքում կուլիսների ետևում ինչ էր կատարվում և ինչ էր նախապատրաստվում, մենք չգիտեինք։ Ես չեմ կարծում, որ բնապահպանական շարժումը փոխվեց քաղաքականի, որ բնապահպանական շարժումից ճյուղավորվեց քաղաքական շարժումը։ Բնապահպանականը գնաց իր ուղով, Ղարաբաղյանը սկսվեց և գնաց իր ուղով՝ երբեմն իրար հետ սերտ համագործակցելով։ Փետրվարի 18-ին արեցինք ևս մի բնապահպանական հավաք Աբովյան քաղաքում։ Կար «Լիզին» գործարան, որը շատ վնասակար արտանետումներ ուներ։ 

„We did not know what was happening behind the scenes and what was being prepared during the environmental movement. I do not think that the environmental movement changed into a political one, that the political movement branched out of the environmental movement. The environmentalist movement went its way, the Karabakh movement started and went its way, sometimes closely cooperating with each other. On February 18, we held another environmental meeting in the city of Abovyan. There was a factory named „Lizin“, which had very harmful emissions.

Այնտեղ էլ մեզ ոչ մեկ չխոչընդոտեց։ Երթով Աբովյանից եկանք հասանք հրապարակ։ Այդ օրը շատերը մնացին, և հիմա ես կարծում եմ, որ դրանք մարդիկ էին, որոնք արդեն ինչ-որ բան գիտեին։ Հիշում եմ ամսի քսանին ընկերուհուս հետ եկանք Օպերայում քայլելու և նկատեցի՝ տասը, քսան, երեսուն, քառասուն, հիսուն… գնալով շատանում են մարդիկ։ Մի քանի հոգու մոտեցա, հարցրի՝ ինչ ա կատարվում, ասեցին՝ սպասի կիմանաս։ Երեկոյին մոտ էր, ապագա կնոջս ուղեկցեցի տուն ու իջա հրապարակ։ Հրապարակը արդեն լեփ-լեցուն էր, հարթակում մարդիկ կային, միկրոֆոններ կային… շարժումը սկսվել էր»։ 

No one stopped us there either. We marched from Abovyan to the square. Many people stayed that day, and now I think those were people who already knew something. I remember on the 20th of the month, my girlfriend and I went for a walk in the Opera square and I noticed: ten, twenty, thirty, forty, fifty... the number of people is increasing. I approached several people, asked what was going on, they said, wait, you will find out. It was almost evening, I accompanied my future wife home and went down to the square. The square was already full, there were people on the platform, there were microphones... the movement had begun.“

1988-ի․ Շարժումը 

The 1988 movement

Փետրվարի 26-ին Օպերայի հրապարակում հավաքված հանրությունը ցրվեց՝ սպասելով ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովի ծրագրին, որը պետք է ներկայացվեր մինչև մարտի 26-ը։ Ծրագիրը չներկայացնելու դեպքում հանրությունը մարտի  26-ին նորից պիտի հավաքվեր նույն վայրում։ Մարտի 26-ին քաղաք զորք մտցվեց։ Երևանում հայտարարվեց պարետային ժամ։ Շրջափակվեցին հանրահավաքների վայր դարձած հրապարակները, քաղաքը պաշարվեց: Արգելվեցին բոլոր չարտոնված ցույցերը, «Ղարաբաղ» կոմիտեն հայտարարվեց օրենքից դուրս: 

On February 26, the public gathered at the Opera Square, waiting for the plan of the General Secretary of the Communist Party of the Soviet Union, Mikhail Gorbachev, which was to be presented by March 26. If the plan was not presented, the public would have to gather again on March 26 at the same place. On March 26, troops entered the city. A curfew was announced in Yerevan. The squares that became the place of rallies were surrounded, the city was besieged. All unauthorized demonstrations were banned, the Karabakh committee was declared outlawed.

«Մինչ այդ՝ փետրվարի 27-ին, Խորհրդային Ադրբեջանի Սումգայիթ արդյունաբերական քաղաքում  սկսվել էին հայ բնակչության երեք օր տևած ջարդերը:  Շատերը ստիպված եղան բռնագաղթել՝ գալ Հայաստան, բայց դա չընկճեց մեր շարժումը։ Կարծում եմ՝ ջարդերը կազմակերպված էին Մոսկվայի կողմից, որպեսզի շեղեին մեզ դեպի հակաթրքություն։ Էդ ժամանակաշրջանում նման քաղաքում առանց իշխանության թույլտվության էդպիսի բան չէր կարող լինել»։

„Prior to that, on February 27, three-day pogroms of the Armenian population began in the industrial city of Sumgait, Soviet Azerbaijan. Many were forced to flee to Armenia, but that did not stop our movement. I think that the pogroms were organized by Moscow in order to divert us towards an anti-Turkey movement. At that time, such a thing could not happen in such a city without the government‘s permission.“

Մայիսի 1-ին Երևանում տեղի ունեցան պաշտոնապես արտոնված մայիսմեկյան ցույցեր։ Մասնակիցները Լեռնային Ղարաբաղի հայերին զորակցության, ինչպես նաև Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությանը քննադատող պաստառներ էին պահում։

On May 1, officially sanctioned May Day demonstrations took place in Yerevan. The participants held banners in support of the Armenians of Nagorno-Karabakh, as well as posters criticizing the leadership of the Communist Party of Armenia.

Ավելի ուշ՝ ամռանը, հայտարարվեց համընդհանուր գործադուլ։ 

Later in the summer, a general strike was announced.

Հուլիսի 5-ին «Զվարթնոց» օդանավակայանի շրջափակման կապակցությամբ խաղաղ նստացույցի ժամանակ երիտասարդ հայ տղամարդ սպանվեց: Զինվորները նախ զգուշացրել էին, որ 30 վայրկյան անց կսկսեն ցրել ցուցարարներին, ապա՝ 30 վայրկյանը չլրացած, հարձակվել:

On July 5, a young Armenian man was killed during a peaceful sit-in in connection with the blockade of „Zvartnots“ airport. The soldiers first warned that after 30 seconds they would start dispersing the protesters, then attack before the 30 seconds were up.

«Դրանից առաջ էլ, հետո էլ իշխանությունները, հատուկ ծառայությունները փորձում էին դեստաբիլիզացնել և ամեն ինչ անել, որ առիթ ունենան էդ ամեն ինչին վերջ տալուն»։

„Before and after that, the authorities, special services tried to destabilize and do everything to have an opportunity to put an end to everything.“

Զոհված երիտասարդի հուղարկավորությունը հարյուրհազարավոր հայերի  դուրս բերեց փողոց և փոխեց շարժման ընթացքն ու ուղղությունը. հանրահավաքներում սկսեցին հայտնվել հակախորհրդային կարգախոսներ։

The funeral of the victim young man brought hundreds of thousands of Armenians to the streets and changed the course and direction of the movement. Anti-Soviet slogans began to appear in rallies.

Նոյեմբերին կրկին պարետային ժամ մտցվեց։ 

In November, curfew was introduced again.

«Նոյեմբերի պարետային ժամը հիշում եմ այսպես՝ հիշում եմ, որ շատ բազմամարդ հանրահավաք էր Օպերայում։ Էդ ժամանակ ես դրա ամբողջ տարողությունը չէի պատկերացնում։ Գերագույն խորհրդի բոլոր դեպուտատներին ստիպել-բերել էին Օպերա ու ասել էին՝ էստեղ պիտի լինի նիստը, իսկ իրենք հրաժարվում էին նիստ անել։ Դա աննխադեպ երևույթ էր։ Այդ դեպուտատների մեջ կային մարդիկ, որ հասկանում էին, որ, այո՛, շարժում է սկսվել, և պետք է ժողովրդի կողքը կանգնել։ Էդ աննախադեպությունն էր պատճառը, որ մտավ պարետային ժամ։ Մենք էդ ժամանակ ամեն ինչին պատրաստ էինք և շատ արագ սկսում էինք ելքեր գտնել։ Շատ ժամանակ զինվորներն էին հոգնում։ Մի անգամ գիշերը ժամը մեկին Նորքի բարձունքից իջնում էինք, մեզ կանգնեցրին, ասացին՝ երևի լավ չեք, չեք հասկանում, որ պարետային ժամ է։ Ասացինք՝ լավ, դե պարետային ժամ է, կգնանք տուն։ Էդ ուժայիններն էլ չգիտեին՝ ով ինչ է ուզում»։ 

„I remember the November curfew like this: I remember that there was a very crowded rally in the Opera Square. At that time, I could not imagine its full capacity. All deputies of the Supreme Council were forcefully brought to the Opera House and were told that the session would be held here, but they refused to hold a session. It was an unprecedented phenomenon. Among those deputies, there were people who understood that, yes, a movement has started, and it is necessary to stand by the people. That unprecedentedness was the reason for the curfew. At that time, we were ready for anything and very quickly began to find ways out. Soldiers were tired most of the time. Once, at one o‘clock in the morning, we were coming down from Nork Hill, they stopped us and said, ´Maybe you‘re not well, you don‘t understand that it‘s curfew.´ We said, ´OK, well, it‘s curfew, we‘ll go home.´ Even those security forces did not know who wanted what.“

Ղարաբաղյան շարժումից անկախության շարժում

From Karabakh movement to Independence movement

Եթե 1988-ի օգոստոս, սեպտեմբեր ամիսներին որևէ մեկը փորձեր մտնել հրապարակ և արտասանել «անկախություն» բառը, էդ մարդուն դուրս կշպրտեին հրապարակից։ 1988-ի օգոստոսին հրապարակվեց Հայոց համազգային շարժման ծրագիրը և մի անգամ կոմիտեի անդամներից մեկը պատմեց, որ մի քանի օր շարունակ քննարկում է գնացել՝ ծրագրի մեջ անկախություն բառը գրել, թե չգրել։ Մարդիկ վախենում էին դեռ էդ գաղափարից։ Բայց եղան որոշ իրադարձություններ, Մոսկվան ինչ-որ դիրքորոշում որդեգրեց, ու մարդիկ կամաց-կամաց հասկացան, որ հույս կապել Սովետական միության հետ անհնար է»։

If anyone tried to enter the Opera square in August and September 1988 and utter the word „independence“, that person would have been thrown out of the square. In August 1988, the program of the Armenian national movement was published and one of the committee members said that it was discussed for several days whether to write the word independence in the program or not. People were still afraid of that idea. But some events happened, Moscow adopted a certain stance, and people slowly realized that it is impossible to rely on the Soviet Union.

1991-ի դեկտեմբերի 10-ին՝ Խորհրդային Միության պաշտոնական անկումից ընդամենը մի քանի օր առաջ, Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը հանրաքվեով ամրագրեց և իրացրեց անկախ պետություն ունենալու իր իրավունքը: Քվեաթերթիկում գրված «Համաձա՞յն եք, որպեսզի հռչակված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը լինի անկախ պետություն», հարցին «այո» ասաց ավելի քան 108 հազար մարդ (քվեարկությանը մասնակցած քաղաքացիների ընդհանուր թվի 99,89%-ը), իսկ դեմ քվեարկեց միայն 24 մարդ։

On December 10, 1991, just a few days before the official collapse of the Soviet Union, the people of Nagorno Karabakh confirmed and exercised their right to an independent state in a referendum. More than 108,000 people (99.89% of the total number of citizens who participated in the vote) said „yes“ to the question „Do you agree that the declared Nagorno-Karabakh Republic should be an independent state?“, while only 24 people voted against it.