Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Arsen Ghazaryan Արսեն Ղազարյան (* 1952)

• Ծնվել է 1952-ի օգոստոսի 19-ին Երևանում։

• 1959-1969-ին սովորել է դպրոցում, բարձրագույն կրթություն չի ստացել։

• Դպրոցն ավարտելուց հետո սկսել է աշխատել ավտոպահեստամասերի գործարանում։

• 1971-1973-ին ծառայել է խորհրդային բանակում։

• Բանակից վերդառանալուց հետո շարունակել է աշխատանքը գործարանում։

• 1973-ին ծանոթացել է Ազգային միացյալ կուսակցության հիմնադիրներից Շահեն Հարությունյանի և նրա եղբոր՝ Մարզպետ Հարությունյանի հետ։

• Այդ տարիներին ելույթներ է ունեցել Կոմայգում, որտեղ տարբեր տարիքի և մասնագիտությունների մարդիկ քաղաքական թեմաներ էին քննարկում։

• Ազատազրկվել է երկու տարով՝ 1980-1982-ին։

• Ազատ արձակվելուց հետո եղել է Պետանվտանգության կոմիտեի վերահսկողության տակ, բայց շարունակել է հաճախել Կոմայգի և աշխատել տարբեր գործարաններում։

• Բնակվում է Երևանում։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

V sedmdesátých letech se v jerevanském parku Communas (dnešní Komajgi) shromažďovali lidé nejrůznějších věků, profesí a společenských tříd. Debatovali o věcech veřejných a politice. Na těchto setkáních se často vyskytoval i Arsen Ghazarjan a příležitostně tu i veřejně promlouval. Neměl sice vyšší vzdělání, ale posledních dvě stě let arménské historie měl v malíku. Někteří členové jeho rodiny byli v minulosti politickými vězni.

Ghazarjan nikdy nebyl zapojený do podzemní činnosti. Tvrdí, že boj v podzemí si žádá mimořádné okolnosti a hodně odvahy a jemu okolnosti fyzicky ani finančně nepřály. V dnešním světě bychom Ghazarjana nazvali manažerem lidských zdrojů. Jeho protisovětské postoje se projevovaly tak, že verboval mladé disidenty do nelegálního Svazu arménské mládeže. Současně často otevřeně hovořil o svých politických názorech na shromážděních v parku Komajgi (dnešní Anglický park).

Formování protisovětských názorů

Otec Arsena Ghazarjana byl také politický vězeň. V roce 1931 byl zatčen za ozbrojený odpor vůči Sovětskému svazu. Coby školou povinný Ghazarjan často trousil protisovětské poznámky, což mělo za následek, že si učitelé neustále zvali jeho rodiče do školy.

V letech 1971-1973 absolvoval povinný vojenský výcvik v Sovětské armádě. Po jeho ukončení se vrátil k práci v továrně na náhradní díly. V roce 1973 se ve svém továrním bloku seznámil s Šahenem Haruťjuňjanem, který se stal jeho politickým mentorem. Později se blíže stýkal s jeho bratrem, disidentem Marzpetem Haruťjuňjanem.

První výslech

Ghazarjanovo první setkání s Výborem státní bezpečnosti neboli KGB proběhlo v únoru 1979. Lidé z KGB ho prošacovali, odvedli ho do své kanceláře nedaleko parku Komajgi a vzali mu dokumenty a zápisník, který obsahoval adresy a telefonní čísla mnoha disidentů a některých zahraničních korespondentů. Po výslechu byl propuštěn.

O rok později opět v hledáčku KGB

24. května 1980 zastavila před domem Arsena Ghazarjana volha. V autě seděli zaměstnanci státní bezpečnosti, kteří následně čtyři hodiny prohledávali Ghazarjanův dům. Když se jim nepodařilo nic najít, Ghazarjana zatkli a další dva dny ho dlouho do noci vyslýchali. Třetího dne ho nechali jít s pohrůžkou, aby už nechodil do parku Komajgi. Po výslechu se Ghazarjan okamžitě odebral do parku Komajgi (dnešní Anglický park), kde podle svého vyprávění odpočíval. Mimochodem, vyslýchán byl v souvislosti s dokumenty, které u něj byly zabaveny o rok dříve.

Ze dvou hodin se staly dva roky. Ghazarjanovo zatčení

16. října 1980 byl Ghazarjan předvolán na státní zastupitelství v jerevanské čtvrti Spandarjan. Dostavil se o několik dní později v doprovodu přítele z dětství, který na něj čekal venku.

„Došli jsme na místo, já šel dovnitř, a zástupce prokurátora mi oznámil, že mám počkat, až dorazí vyšetřovatel. Řekl jsem mu, že na mě někdo čeká, a požádal jsem ho, aby mi dovolil vyjít ven a rozloučit se.  Řekl jsem svému příteli, ať nečeká, že se uvidíme za pár hodin. Z těch dvou hodin se staly dva roky. Odvezli mě rovnou do vězení,“ vzpomíná Ghazarjan.

Téhož dne byl zatčen a převezen do jerevanského vězení poblíž budovy cirkusu. Byl obviněn podle článku 69 (porušování národní a rasové rovnosti) a 206 (šíření očividných pomluv očerňujících Sovětský svaz a narušujících veřejný pořádek) sbírky zákonů SSSR.

Soudního projednávání se neúčastnil nikdo z Ghazarjanovy rodiny, protože o něm nebyli vůbec informováni. Proces trval dva dny a na závěr byl Ghazarjan odsouzen ke dvěma letům vězení a měsíční „přechodné fázi“ (to je proces, během nějž je odsouzenec po procesu přesunut do detenčního centra nebo z jednoho detenčního centra do druhého).

Trest si odseděl v nápravném zařízení pro běžné zločince, přestože byl odsouzen z politických důvodů. Vzpomíná, že jak spoluvězni, tak vězeňský personál se k němu chovali s úctou.

Rozhovory s agentem státní bezpečnosti

Když Ghazarjanovi zbývaly do propuštění tři měsíce, navštívil ho pracovník KGB. Dlouze spolu hovořili o budoucnosti a svých názorech. Ghazarjan se domnívá, že se zřejmě snažil zjistit, zda u něj nastala změna postojů, protože měl být brzy propuštěn na svobodu.

Před propuštěním byl Arsen Ghazarjan převezen do detenčního centra v jerevanské čtvrti Sovetašen. Když opouštěl svou samotku, na dvoře na něj čekal stejný tajný policista, který ho navštívil ve vězení, a nabídl mu, že ho odveze domů autem. Ghazarjan ho požádal, aby ho pouze dovezl k metru. Tajný policista mu dal nějakou hotovost a rozloučili se.

Ghazarjan, stále oblečený ve svých vězeňských šatech, se nejprve zastavil v Komajgi, prošel se po obvyklých místech, pozdravil se s několika známými, a teprve poté vyrazil domů.

Tento tajný policista za ním pak chodil každý týden až do pádu Sovětského svazu. Byl pod drobnohledem KGB. Agent mu dokonce sehnal práci. Ghazarjan žertuje, že to bylo to nejrychleji obstarané zaměstnání jeho života.

Ani po svém propuštění nepřestává Arsen Ghazarjan žít svůj obvyklý život, nepřestává chodit do parku a debatovat tam o svých názorech.

Život na svobodě

Po svém propuštění pracoval Arsen Ghazarjan v různých továrnách, obzvláště ve výrobním podniku „Garun“.

V průběhu karabašského hnutí roku 1988 se podle svých slov přesunul z parku Komajgi na Operní náměstí, kde i nadále promlouval o politických a historických tématech. S nadsázkou říká, že když lidé posedávali na sochách a naslouchali mu, jak k nim z vyvýšeného místa hovoří, připadal si jako Lev Trocký.

Na otázku, co dělá dnes, odpovídá, že pracuje na parkovišti, aby vypomohl rodině svého bratra. Ghazarjan je svobodný a nemá děti.

..................................................................................................................................................................................................

1970-ականներին Երևանի Կոմունաների այգում (Կոմայգի) տեղի էին ունենում հավաքներ, որոնց մասնակցում էին տարբեր տարիքի, խավի և մասնագիտության մարդիկ։ Նրանք քննարկում էին հանրային և քաղաքական թեմաներ։ Արսեն Ղազարյանին հաճախ կարելի էր տեսնել այդ հավաքներին։ Նա նաև ելույթներ էր ունենում նման թեմաներով։ Չնայած բարձրագույն կրթություն չուներ, Ղազարյանը լավ գիտեր Հայաստանի վերջին երկու հարյուր տարվա պատմությունը։ Նրանց ընտանիքում նախկինում էլ քաղբանտարկյալներ են եղել։

In the 1970s, gatherings were held in Yerevan’s Park of Communas (Komaygi), which were attended by people of different ages, classes and professions. They discussed public and political topics. Arsen Ghazaryan could often be seen at those gatherings. He also gave speeches on these topics. Although he did not have a higher education, Ghazaryan knew Armenia’s history of the last 200 years very well. There were political prisoners in his family before.

Ղազարյանը երբևէ ընդհատակյա գործունեությամբ չի զբաղվել։ Ասում է, որ ընդհատակյա պայքարի համար հատուկ հնարավորություններ և ջիղ էին հարկավոր, իսկ ինքը ո՛չ ֆիզիկապես, ոչ էլ ֆինանսական առումով այդ հնարավորությունը չուներ։ Ժամանակակից աշխարհում նրան կորակեին որպես մարդկային ռեսուրսների կառավարիչ։ Ղազարյանի հակախորհրդային հայացքները դրսևորվում էին ընդհատակայա Հայ երիտասարդների միությանը այլախոհ երիտասարդների հավաքագրմամբ, ինչպես նաև Կոմայգու հավաքներում իր հայացքների մասին ազատ խոսելով ու ելույթներ ունենալով։

Ghazaryan has never been involved in underground activities. He says that the underground struggle required special opportunities and nerve, and he did not have that opportunity either physically or financially. In the modern world, he would be called a human resource manager. Ghazaryan‘s anti-Soviet views were manifested by recruiting dissident youths to the underground Union of Armenian Youth, as well as freely speaking and giving speeches about his views at Komaygi park gatherings.

Հետխորհրդային հայացքների ձևավորումը / Formation of anti-Soviet views

Արսեն Ղազարյանի հայրը ևս քաղբանտարկյալ է եղել։ 1931-ին ձերբակալվել է Խորհրդային Միության դեմ զինված պայքարին մասնակցության համար։ Ղազարյանը դեռ դպրոցական տարիներին հաճախ է հակախորհրդային արտահայտություններ արել, որոնց համար ուսուցիչները անընդհատ ծնողներին դպրոց են կանչել։

Arsen Ghazaryan‘s father was also a political prisoner. In 1931, he was arrested for participating in the armed struggle against the Soviet Union. Ghazaryan often made anti-Soviet remarks during his school years, for which teachers constantly called his parents to school.

1971-1973-ին ծառայել է խորհրդային բանակում։ Վերադառնալուց հետո շարունակել է ավտոպահեստամասերի գործարանում աշխատանքը։ Գործարանի ծխարանում էլ 1973-ին ծանոթացել է Շահեն Հարությունյանի հետ, որը դարձել է նրա «քաղաքական ուսուցիչը»։ Հետագայում ավելի մտերիմ հարաբերություններ է ունեցել Շահեն Հարությունյանի եղբոր՝ այլախոհ Մարզպետ Հարությունյանի հետ։

He served in the Soviet army in 1971-1973. After returning, he continued working at the auto parts factory. In 1973, he met Shahen Harutyunyan in the factory ward, who became his „political mentor“. Later, he had closer relations with Shahen Harutyunyan‘s brother, dissident Marzpet Harutyunyan.

Առաջին հարցաքննությունը / The first interrogation

Արսեն Ղազարյանի՝ Պետանվտանգության կոմիտեի հետ առաջին առերեսումը 1979-ի փետրվարին էր։ ՊԱԿ-ից ստուգել էին նրա գրպանները, տարել Կոմայգու հարևանությամբ իրենց գրասենյակ, վերցրել փաստաթղթերը և ծոցատետրը, որում բազմաթիվ այլախոհների, արտասահմանյան որոշ թղթակիցների հասցեներ և հեռախոսահամարներ կային։ Հարցաքննելուց հետո նրան բաց են թողնում։

Arsen Ghazaryan‘s first encounter with the State Security Committee (KGB) was in February 1979. The KGB checked his pockets, took him to their office near Komaygi park, took his documents and notebook, which contained the addresses and phone numbers of many dissidents and some foreign correspondents. After questioning, he was released.

Մեկ տարի անց՝ կրկին ՊԱԿ-ի ուշադրության կենտրոնում / A year later, again under the magnifying glass of the KGB

1980-ի մայիսի 24-ին Արսեն Ղազարյանի տան դիմաց հայտնվում է Գազ-24 մեքենա։ Մեքենայում էին Պետանվտանգության կոմիտեի աշխատակիցները, որոնք չորս ժամ խուզարկում են Ղազարյանի տունը։ Ոչինչ չգտնելուց հետո նրանք իրենց հետ տանում են Ղազարյանին։ Երկու օր մինչև ուշ գիշեր հարցաքննում են, իսկ երրորդ օրը բաց են թողնում՝ հորդորելով չգնալ Կոմայգի։ Հարցաքննությունից հետո Ղազարյանն անմիջապես գնում է Կոմայգի, որը նա բնութագրում է որպես իր հանգստի վայրը։ Ի դեպ, նրան հարցաքննում են նախորդ տարի գտած փաստաթղթերի կապակցությամբ։

On May 24, 1980, a Gaz-24 car appeared in front of Arsen Ghazaryan‘s house. The employees of the State Security Committee (KGB) were in the car and searched Ghazaryan‘s house for four hours. After finding nothing, they took Ghazaryan with them, interrogated him for two days until late at night, and on the third day let Ghazaryan go, urging him not to go to Komaygi park. After the interrogation, Ghazaryan immediately went to Komaygi park, which he describes as the place where he rested. By the way, he was being interrogated in connection with the documents found a year before.

Երկու ժամը դարձավ երկու տարի․ Ղազարյանի ձերբակալումը / Two hours became two years. Ghazaryan‘s arrest

1980-ի օգոստոսի 16-ին Արսեն Ղազարյանը ստանում է Սպանդարյանի դատախազություն գնալու ծանուցագիր։ Մի քանի օր անց նա ներկայանում է Նրան ուղեկցում է մանկության ընկերը, որը դրսում իրեն էր սպասում։ 

On August 16, 1980, Arsen Ghazaryan was summoned to Spandarian‘s prosecutor‘s office. A few days later, he showed up, accompanied by his childhood friend, who was waiting for him outside.

«Գնացինք, մտա, դատախազի տեղակալն էր էնտեղ, ասեց՝ սպասի, հիմա քննիչը կգա։ Ասեցի՝ ինձ սպասող կա, ճանապարհեմ։ Իջա, էդ ընկերոջս ասեցի՝ դու գնա, ես հեսա մի երկու ժամից կգամ։ Էդ երկու ժամը երկու տարի դարձավ։ Ըտեղից ուղիղ բանտ տարան»,- պատմում է Ղազարյանը։

“We went, I entered, the deputy prosecutor who was there, told me to wait till the investigator comes. I said there was someone waiting for me, let me go see them off. I went down and told my friend to go, and that I would meet him in a couple of hours. Those two hours became two years. They took me straight to priso,” Ghazaryan recalls.

Հենց նույն օրն էլ նրան կալանավորել են և տարել կրկեսի մոտ Երևանի բանտ։ Ղազարյանը մեղադրվել է ՀԽՍՀ քրեական օրենսգրքի 69-րդ (ազգային և ռասայական իրավահավասարությունը խախտելը) և 206-րդ (սովետական պետական ու հասարակական կարգերն արատավորող ակնհայտ սուտ հերյուրանքներ տարածելը) հոդվածներով։

On the same day, he was arrested and taken to the Yerevan prison near the Circus. Ghazaryan was charged with articles 69 (violating national and racial equality) and 206 (spreading obvious falsehoods defaming the Soviet state and public order) of the Criminal Code of the USSR.

Ղազարյանի դատավարությանը նույնիսկ հարազատները ներկա չէին, քանի որ նրանց չէին տեղեկացրել այդ մասին։ Դատաքննությունը տևում է երկու օր, որից հետո նրան դատապարտում են երկու տարվա ազատազրկման և մեկ ամիս տևող էտապի (դատավարությունից հետո կալանավորին դեպի կալանավայր տանելու կամ՝ կալանավայրից կալանավայր տեղափոխելու գործընթաց)։ 

Even Ghazaryan‘s relatives were not present at the trial, because they were not informed about it. The trial lasted for two days, after which he was sentenced to two years in prison and a month-long phase (the process of taking the detainee to the detention center after the trial or transferring him from a detention center to another detention center).

Ղազարյանը պատիժը կրում է Նովոսիբիրսկի քրեական հանցագործների համար նախատեսված կալանավայրում՝ չնայած դատապարտված էր քաղաքական հոդվածներով։ Հիշում է, որ և՛ կալանավորները, և՛ աշխատողներն այնտեղ իրեն հարգանքով էին վերաբերվում։

Ghazaryan served his sentence in the Novosibirsk prison for criminals, despite being convicted on political charges. He remembers that both the detainees and the workers treated him with respect there.

Պետանվտանգության կոմիտեի աշխատակցի հետ զրույցները / Conversations with an employee of the State Security Committee

Երբ Ղազարյանի ազատազրկմանը մնում է երեք ամիս, նրա մոտ է գալիս Պետանվտանգության կոմիտեի մի աշխատակից։ Նրանք երկար զրույց են ունենում ապագայի, հայացքների մասին։ Ըստ Ղազարյանի՝ հավանաբար փորձում էր ճշտել, թե իր մոտ հայացքների փոփոխություն կա, քանի որ շուտով ազատ էր արձակվելու։

When Ghazaryan had three months left in prison, an employee of the State Security Committee visited him. They had a long conversation about the future, their views. According to Ghazaryan, he was probably trying to find out if there was a change in his views, because he was going to be released soon.

Ազատ արձակվելուց առաջ Արսեն Ղազարյանին նորից էտապով բերում են Երևան՝ Սովետաշենի մեկուսարան։ Մեկուսարանից դուրս գալիս բակում նրան դիմավորում է նույն չեկիստը, որն ավտոմեքենայով էր և առաջարկում է նրան տեղ հասցնել։ Ղազարյանը խնդրում է, որ իրեն մետրոյի կայարան հասցնի միայն։ Չեկիստը նրան գումար է տալիս, և նրանք բաժանվում են։

Before being released, Arsen Ghazaryan was brought back to Yerevan, to the Sovetashen detention center. Leaving the isolation cell, he was met in the yard by the same Chekist, who had a car and offered to take him home. Ghazaryan asks to take him to the metro station only. The chekist gives him money and they part.

Տուն գնալուց առաջ Ղազարյանը կալանավորի հագուստով նախ գնում է Կոմայգի, զբոսնում հարազատ վայրերով, հանդիպում մի քանի ծանոթների և նոր միայն տուն գնում։

Before going home, Ghazaryan first goes to Komaygi park dressed as a detainee, walks around familiar places, meets a few acquaintances and only then goes home.

Մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը չեկիստն ամեն շաբաթ հանդիպում է նրան․ Պետանվտանգության կոմիտեի վերահսկողության տակ էր։ Նույն չեկիստը նույնիսկ օգնում է նրան աշխատանք գտնել։ Ղազարյանը կատակում է, որ երբեք այդքան արագ աշխատանքի չէր տեղավորվել։ 

Until the collapse of the Soviet Union, the Chekist met him every week. He was under the scrutiny of the State Security Committee. The same Chekist even helped him find a job. Ghazaryan jokes that before, he never got a job so quickly.

Արսեն Ղազարյանը ազատվելուց հետո էլ շարունակում է ապրել իր բնականոն կյանքով, գնալ այգի, խոսել իր հայացքների մասին։ 

Even after his release, Arsen Ghazaryan continues to live his normal life, going to the park and talking about his views.

Կյանքը՝ բանտից հետո / Life after prison

Ազատվելուց հետո Արսեն Ղազարյանը աշխատում է տարբեր գործարաններում, մասնավորապես՝ «Գարուն» արտադրական ձեռնարկությունում։ 

After his release, Arsen Ghazaryan worked in various factories, in particular, in the „Garun“ production enterprise.

1988-ի Ղարաբաղյան շարժմանը, ինչպես ինքն է բնութագրում, Կոմայգուց տեղափոխվեց Օպերայի բակ, որտեղ շարունակում էր քաղաքական և պատմական թեմաներով զրույցները։ Կատակով ասում է, որ երբ մարդիկ արձանների վրա նստած վերևից իրեն էին լսում, կարծես Տրոցկին լիներ։

During the Karabakh movement of 1988, as he describes it, he moved from Komaygi park to the Opera square, where he continued to talk on political and historical topics. He jokingly says that when people sat on the statues and listened to him perched from above, it was as if he was Trotsky.

Հարցին, թե հիմա ինչով է զբաղվում, ասում է, որ «ավտոկայանատեղիում քաղաքավարի մուրացկանություն» է անում՝ եղբոր ընտանիքին պահելու համար։ Ամուսնացած չէ, երեխաներ էլ չունի։

When asked what he does now, he says that he does „polite begging in the parking lot“ to support his brother‘s family. He is not married and has no children.