Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Larisa Alaverdyan Լարիսա Ալավերդյանի (* 1943)

• Ծնվել է Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվում 1943 -ի սեպտեմբերի 21-ին։ Մայրը ծնվել է 1915-ին Արցախում, բայց հինգ տարեկանից ապրել է Բաքվում։

• 1966-ին ավարտել է Ադրբեջանի պետական մանկավարժական ինստիտուտը՝

• Անցել է մանկավարժական աշխատանքի որպես մաթեմատիկայի և գծագրության ուսուցիչ։

• 1960-ականների առաջին կեսին Ադրբեջանում աշխատել է նախ որպես դաստիարակ, այնուհետև՝ մաթեմատիկայի ուսուցիչ:

• 1967-1990 թթ․ աշխատել է Հայաստանի տարբեր գիտահետազոտական ինստիտուտներում:

• 2006-2007 թթ.՝ «Ընդդեմ իրավական կամայականության» հասարակական կազմակերպության գործադիր տնօրեն։

• 2004-2006 թթ․ եղել է Հայաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպան՝ Հանրապետության առաջին օմբուդսանձը:

• 2002-ից դասախոսում է Հայ-ռուսական համալսարանում։

• 2007-ին ընտրվել է Հայաստանի Ազգային ժողովի պատգամավոր։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Larisa Alaverdjan se narodila v roce 1943 v mnohonárodnostním a převážně rusky mluvícím Baku. V dětství prý téměř nezažila, že by ji někdo kvůli národnosti diskriminoval. Dětství strávené v Baku popisuje jako ta nejlepší léta svého života. „My děti jsme neměly žádný problém s tím, že jsme každý jiné národnosti. Naopak, jako by mezi námi panovala jakási harmonie. Vyrůstala jsem bez otce, takový už byl osud naší generace. Maminka byla nesmírně sečtělá, zajímala se o dění v literárním světě. Moje sestry a bratři navštěvovali arménské školy, pak přišla řada na mě.“

Přijetí Arménky k postgraduálnímu studiu bylo nevítané

V roce 1966 završila studium na ázerbájdžánském Státním pedagogickém ústavu. Stala se z ní učitelka matematiky a geometrie. V roce 1967 se přestěhovala do Arménie. „Všechno to začalo v roce 1965. Byla jsem v pátém ročníku na univerzitě. Můj bratranec už promoval, chtěl studovat filozofii a katedra filozofie na univerzitě v Jerevanu byla dost pokroková. On v té době spolupracoval s arménskými novinami s názvem Komunista. Jednou mi oznámil, že se konalo setkání za zavřenými dveřmi a na něm se četl tajný dokument, podle nějž veškerá personální politika ve všech sovětských republikách měla probíhat podle národnostního klíče. Coby studenti pátého ročníku jsme šli za předsedou, vedoucí už byl Ázerbájdžánec. Zeptal se ázerbájdžánsky: ,Kdo je ta arménská studentka?‘ Odpověděla jsem: ,Nemusíte se obávat. Přestěhujeme se s celou rodinou do Jerevanu.‘ Můj učitel nečekal, že předseda se opováží zeptat se tak otevřeně. Přijetí Arménky k postgraduálnímu studiu bylo nevítané. A tak jsme se dostali do Arménie.“

V Arménii získaly otázky národnosti na důležitosti. Alaverdjan si vzpomíná, že lidé přicházející z Baku nebyli v Arménii přijímáni jako plnohodnotní Arméni. „Když jsme přišli do Arménie, do Jerevanu, zaskočilo mě, že nás považovali spíš za Ázerbájdžánce než za Armény. Neustále nám předhazovali, že jsme poruštělí, že ani neumíme arménsky, že se arménštinu učíme až na arménském území.“

Zvůle devadesátých let

K přechodu od pedagogiky k právní vědě u ní došlo díky hnutí roku 1988. V tomto roce Alaverdjan založila vlasteneckou unii Arcach. V roce 1991 se stala vedoucí expertkou Zvláštní komise pro záležitosti Arcachu arménského Nejvyššího soudu. V letech 1995 až 2004 a 2006 až 2007 byla výkonnou ředitelkou neziskové organizace Proti právní zvůli. Coby ředitelka nevládní organizace měla co do činění s rukojmími, válečnými zajatci a s oběťmi únosů. „Významně nám v těchto záležitostech pomáhala Amnesty International. Bez nich by se nám v těch letech nepodařilo moc lidí navrátit. Dokonce ani odsouzence na smrt.“

Svévolnost panující v devadesátých letech, především kontroverzní parlamentní a prezidentské volby z let 1995 a 1996, ji přiměly oblíbené hnutí přehodnotit. „Vlna odchodů ze země, která začala v roce 1992, není náhodná. Říká se, že to spustila válka. Ve skutečnosti tento exodus začal kvůli politickým vraždám na objednávku a volby v roce 1995 byly prostě děsivé.“

Arménská obránkyně lidských práv

V roce 2004 se Larisa Alaverdjan stala arménskou obránkyní lidských práv. „Tuto práci jsem intenzivně vnímala jako své poslání a měla jsem větší pravomoci než neziskové organizace.“

Ani po roce 2000, kdy už Alaverdjan byla na pozici obránkyně, nešlo všechno hladce. Podle ní jí tento post dopřával mimořádných pravomocí a umožňoval jí kritizovat vedoucí činitele, například v záležitostech propouštění politických vězňů nebo výstavby Severní třídy. (Tento projekt, který byl spuštěn po roce 2000, byl značně kontroverzní z hlediska městského plánování a lidských práv. Řada původních obyvatel oblasti Severní třídy byla vystěhována bez náhrady.) „Všichni si mysleli, že za mým jmenováním na tento post takříkajíc stál prezident Kočarjan… Ve skutečnosti k němu došlo v návaznosti na hnutí roku 1988.“

Měkký autoritářský režim

Alaverdjan nazývá dobu, kdy byla ve funkci, autoritářskou. „Není neobvyklé, že se z původně totalitních států po převratu stanou státy autoritářské. Ve větší či menší míře. Tak například Arménská republika byla v devadesátých a nultých letech, kdy byl u moci druhý prezident, nazývána měkkým autoritářským režimem. Já s tím hodnocením souhlasím.“

V roce 2007 byla Alaverdjan zvolena do národního shromáždění za opoziční stranu „Heritage/Dědictví“.

Prezidentské volby v roce 2008

Během pouličních nepokojů a krvavých událostí, které vypukly po prezidentských volbách v roce 2008, byla opozičním tiskem kritizována za svůj vlažný postoj. V té době se Alaverdjan vyjádřila pouze k násilí páchanému na novinářích v rozhovoru, který poskytla Rádiu Svobodná Evropa. „Očekávám, že každý případ omezování novinářské práce, a především veškeré násilí spáchané na profesionálních novinářích, bude náležitě vyšetřen odpovědnými úřady a pachatelé budou patřičně potrestáni,“ řekla tehdy.

V současnosti Alaverdjan učí na Rusko-arménské univerzitě (RAU).

......................................................................................

Լարիսա Ալավերդյանը ծնվել է 1943-ին բազմազգ և մեծապես ռուսախոս Բաքու քաղաքում։ Պատմում է, որ Բաքվում ազգային հիմքով խտրականության համարյա չի հանդիպել։ Բաքվում անցկացրած մանկությունը որակում է որպես կյանքի լավագույն տարիներ։ «Մեզ՝ երեխաներիս, չէր խանգարում բազմազգ լինելը։ Խիստ հակառակը՝ մենք կարծես ինչ-որ ներդաշնակության մեջ էինք։ Չնայած անհայր եմ մեծացել, մեր սերնդի ճակատագիրն է եղել, բայց մայրս վերջին աստիճանի գրագետ կին էր, հետաքրքրվում էր գրական նորություններով։ Քույրս ու եղբայրներս հաճախում էին հայկական դպրոց, երբ իմ ժամանակը եկավ»։

Larisa Alaverdyan was born in 1943 in the multi-ethnic and largely Russian-speaking city of Baku. She says that (during her childhood) she hardly encountered discrimination on the basis of nationality in Baku. She describes her childhood spent in Baku as the best years of her life. „We, the children, did not mind being multi-ethnic. On the contrary, we seemed to be in some kind of harmony. I grew up without a father, such was the fate of our generation. My mother was an extremely literate woman, she was interested in literary news. My sisters and brothers attended Armenian school, then my time came.“

Ողջունելի չէր հայուհու ընդունվելն ասպիրանտուրա։

The admission of an Armenian woman to a postgraduate course was not welcome.

1966-ին ավարտել է Ադրբեջանի պետական մանկավարժական ինստիտուտը։ Եղել է մաթեմատիկայի և գծագրության ուսուցիչ։ 1967-ին եկել է Հայաստան։ «Ամեն ինչ սկսվեց 1965-ին։ Ես հինգերորդ կուրսում էի, քեռուս տղան ավարտել էր, ուզում էր փիլիսոփայություն սովորել, իսկ Երևանում փիլիսոփայական դպրոցը բավականին զարգացած էր։ Այդ ժամանակ համագործակցում էր հայկական «Կոմունիստ» թերթի հետ։ Եկավ ասաց, որ կուսակցական փակ ժողով է եղել, և ընթերցվել է փակ նամակ, ըստ որի՝ բոլոր հանրապետություններում պետք է կադրային քաղաքականությունը լինի ընդգծված ազգային։ Հինգերորդ կուրսում գնացինք ամբիոն, վարիչը արդեն ադրբեջանցի էր։ Նա ադրբեջաներեն ասեց՝ ով է հայ ազգությամբ ուսանողը։ Պատասխանեցի՝ մի՛ անհանգստացեք, մենք ընտանիքով տեղափոխվելու ենք Երևան։ Դասախոսս չէր սպասում, որ ամբիոնի վարիչը բացեիբաց էդպիսի հարց կտա։ Ողջունելի չէր հայուհու ընդունվելն ասպիրանտուրա։ Այսպես եկանք Հայաստան»։

In 1966, she graduated from Azerbaijan State Pedagogical Institute. She became a mathematics and geometry teacher. She came to Armenia in 1967. „Everything started in 1965. I was in the fifth year of my university studies, my cousin had graduated, he wanted to study philosophy, and the philosophical school in Yerevan was quite developed. At that time he cooperated with the Armenian newspaper „Komunist‘‚. One day, he said that there had been a closed party meeting and a closed letter was read there, according to which personnel policy in all republics should be strongly national. In the fifth year of the university, we went to the Chair, the head was already an Azerbaijani. He said in Azerbaijani: ‘Who is the Armenian student?’ I answered: ‘Don’t worry, we will move to Yerevan with our family.’ My lecturer did not expect that the head of the chair would ask such a question openly. The admission of an Armenian woman to a postgraduate course was not welcome. This is how we came to Armenia.”

Ազգային ինքնության խնդիրն ավելի սրվեց Հայաստանում։ Ալավերդյանը պատմում է, որ Հայաստանում Բաքվից եկածներին լիարժեք հայ չէին ընդունում։ «Երբ որ մենք եկանք Հայաստան՝ Երևան, ինձ ապշեցրեց, որ մեզ ավելի ադրբեջանցի էին համարում, քան հայ։ Մենք անընդհատ ասում էինք՝ մենք ռուսացած ենք՝ մինչև անգամ հայերեն չգիտենք, մենք հայերեն սովորել ենք այստեղ»։

The problem of national identity became more acute in Armenia. Alaverdyan recalls that those who came from Baku were not accepted as fully Armenian in Armenia. “When we came to Armenia, to Yerevan, I was surprised that they considered us more Azeri than Armenian. They were always saying that we are Russified, we don’t even know Armenian, that we didn’t learn Armenian until we came here.”

1990-ականների կամայականությունները

The arbitrariness of the 1990s

Անցումը մանկավարժությունից իրավաբանության տեղի ունեցավ 1988-ի շարժման շնորհիվ։  1988-ին  հիմնադրում է «Արցախ» հայրենակցական միությունը։ 1991-ին դարձավ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի Արցախի հարցերով հատուկ հանձնաժողովի գլխավոր փորձագետ։ 1995-2004 թթ. և 2006-2007 թթ.՝ «Ընդդեմ իրավական կամայականության» հասարակական կազմակերպության գործադիր տնօրենն էր։ Հասարակական կազմակերպության ղեկավավարի պաշտոնում զբաղվել է պատանդների, ռազմագերիների, առևանգված մարդկանց խնդիրներով։ «էդ հարցում մեզ շատ-շատ է օգնել Amnesty International-ը։ Այդ տարիներին մենք առանց իրենց չէինք կարող վերադարձնել բազմաթիվ մարդկանց, այդ թվում արդեն մահապատժի դատապարտված մարդկանց»։

The transition from pedagogy to jurisprudence took place thanks to the 1988 movement. In 1988, Alaverdyan founded the “Artsakh” patriotic union. In 1991, she became the chief expert of the Special Committee on Artsakh issues of the Supreme Council of Armenia. Between 1995-2004 and 2006-2007, she was the executive director of the Against Legal Arbitrariness NGO. As the head of a non-governmental organization, she dealt with the issues of hostages, prisoners of war, and kidnapped people. “Amnesty International helped us a lot in this matter. In those years, without them, we would not have been able to return many people, including those already sentenced to death.”

1990-ականների կամայականությունները, մասնավորապես՝ 1995-ի և 1996-ի վիճահարույց խորհրդարանական և նախագահական ընտրությունները, ստիպեցին վերանայել ժողովրդական շարժման արժեքը։ «Պատահական չէ 1992-ին սկսված արտագաղթը։ Ասում են՝ դա եղել է պատերազմի պատճառով․ իրականում քաղաքական սպանությունների պատճառով էր, որ սկսվեց 1992-ի արտագաղթը, իսկ 1995-ի ընտրությունները սարսափազդու էին»։

The arbitrariness of the 1990s, particularly the controversial parliamentary and presidential elections of 1995 and 1996, forced a reconsideration of the value of the popular movement. “The emigration that started in 1992 is not accidental. They say it happened because of the war. In fact, the 1992 exodus began because of political assassinations, and the 1995 elections were terrifying.”

Հայաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպան։

Human Rights Defender of Armenia.

2004-ին դարձավ Հայաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպան։ «Ես ունեի առաքելության շատ բարձր ընկալում և ավելի մեծ ազատություն, քան հասարակական կազմակերպությունները»։

Հարթ չէին նաև 2000-ականները, երբ Ալավերդյանն արդեն Մարդու իրավունքների պաշտպանի պաշոտնում էր։ Իր խոսքով՝ ինքն այդ պաշտոնում ուներ բացառիկ ազատություն և գործող իշխանություններին քննադատելու հնարավորություն, օրինակ՝ քաղբանտարկյալներին ազատ արձակելու և Հյուսիսային պողոտայի կառուցման հարցում (2000-ականներին սկսված այս ծրագիրը խիստ խնդրահարույց էր մարդու իրավունքների և քաղաքաշինության տեսանկյունից։ Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատման տարածքից բազմաթիվ բնակիչներ վտարվեցին առանց փոխհատուցման)։ «Բոլորը կարծում էին, որ ինձ Քոչարյանն է, այսպես ասած, առաջարկել այդ պաշտոնը…Իմ՝ Մարդու իրավունքների պաշտպան նշանակվելը եղել է 1988-ի շարժման շարունակությունը»։

In 2004, Larisa Alaverdyan was appointed Human Rights Defender of Armenia. “I had a very high sense of mission and more freedom than NGOs.”

The 2000s were not smooth, either, when Alaverdyan already held the post of Human Rights Defender. According to her, in that position she had exceptional freedom and the opportunity to criticize the current authorities, for example, regarding the release of political prisoners and the construction of Northern Avenue (this project, which began in the 2000s, was highly problematic regarding human rights and urban planning. Many residents were evicted from the construction area of Northern Avenue without compensation). “Everyone thought that it was Kocharyan who offered me that position, so to speak... But my appointment as Human Rights Defender was a continuation of the 1988 movement.”

Soft authoritarian regime

Իր պաշտոնավարման շրջանը Ալավերդյանը անվանում է ավտորիտար։ «Տոտալիտար համակարգի մեջ ապրած պետությունները փլուզվելուց մաքսիմում կարող են դառնալ ավտորիտար պետություններ։ Տարբեր մեղմությամբ։ Օրինակ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը իննսունականներին և երկուհազարականներին՝ երկրորդ նախագահի ժամանակ, բնութագրվում էր որպես soft authoritarian regime: Ես դրա հետ համաձայն եմ»։ 

2007-ին Ալավերդյանը ընտրվում է Ազգային ժողովի պատգամավոր ընդդիմադիր «Ժառանգություն» կուսակցությունից:

Alaverdyan calls the times of her tenure authoritarian. „States living in a totalitarian system can become authoritarian states after collapse. To a varying degree. For example, the Republic of Armenia in the 1990s and 2000s, under the second president, was characterized as a soft authoritarian regime. I agree with that.“

In 2007, Alaverdyan was elected a member of the National Assembly from the opposition “Heritage” party.

 

2008 թվականի նախագահական ընտրությունները

The 2008 presidential elections

2008-ի նախագահական ընտրություններից հետո փողոցային բախումների ու արյունալի իրադարձությունների ժամանակ ընդդիմադիր մամուլը նրան մեղադրում էր չեզոք դիրքորոշման մեջ։ Ալավերդյանն այս առիթով Ազատություն ռադիոկայանին տրված հարցազրույցում խոսել է միայն լրագրողների նկատմամբ բռնության մասին։ «Ակնկալում եմ, որ լրագրողի մասնագիտական գործունեությունը խոչընդոտելու ցանկացած դեպք, առավել ևս՝ ցանկացած բռնություն լրագրողի նկատմամբ, պատկան մարմինների կողմից կբացահայտվի մինչև վերջ, և մեղավորները կկրեն համարժեք պատասխանատվություն»,- ասել էր նա։

During the street clashes and bloody events after the 2008 presidential elections, the opposition press accused her of taking a neutral stance. On this occasion, Alaverdyan spoke only about violence against journalists in an interview given to Radio Liberty. “I expect that any case of obstructing the journalist’s professional activity, and even more so, any violence against the journalists, will be investigated properly by the relevant authorities, and the culprits will be held accountable accordingly,” she said.

Այսօր Ալավերդյանը դասավանդում է Հայ-ռուսական համալսարանում։

Today, Alaverdyan teaches at the Russian-Armenian University (RAU).