Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Ca Dao (* 1957)

• narodila se a vyrostla v podnikatelské rodině ve Vung Tau, pobřežním městě na jihu Vietnamu, které po pádu Saigonu v roce 1975 prošlo bouřlivým obdobím

• v zimě roku 1980, v posledním ročníku studia na zemědělské univerzitě, se rozhodla opustit Vietnam na lodi a později byla zachráněna holandskou lodí a dopravena do uprchlického tábora v Singapuru

• v roce 1981 dorazila do uprchlického tábora v Nizozemsku, kde studovala nizozemštinu a byla přijata na univerzitu ke studiu chemie

• při své první cestě zpět za rodinou do Vietnamu v roce 1992 si připomněla důvody, proč odešla, a získala motivaci k dalšímu vystupování za lidská práva ve Vietnamu

• v roce 2000 se přestěhovala do Francie, což jí poskytlo více času věnovat se práci pro demokracii, lidská práva a svobodu projevu ve Vietnamu

• v roce 2006 byla přizvána do Výboru na ochranu pracovníků, který byl založen po celosvětové konferenci vietnamských aktivistů a akademiků ve Varšavě

• přestože jí byl znemožněn návrat do Vietnamu, od roku 2009 až do současnosti se spojila s CFWP a organizovala různé summity, humanitární pomoc, právní obhajoby, školení, návraty domů pro vykořisťované vietnamské pracovníky ze zámoří v Malajsii; spolupracovala s tamními odbory na zajištění práv zahraničních pracovníků

• souběžně se svou aktivitou v oblasti pracovních práv se od roku 2010 věnovala také psaní pro Rádio Svobodná Asie (RFA) a Saigon Broadcasting Television Network (SBTN) o uvádění pravdy ve Vietnamu

• v roce 2023 navštívila Prahu, aby s ní byl natočen tento rozhovor, a je odhodlaná stále pracovat na tom, aby jednou ve Vietnamu byla svoboda, demokracie a lidská práva stejně jako nyní v České republice

This text is available both in English and Vietnamese. The Vietnamese text follows under the English one.

Văn bản này có sẵn bằng cả tiếng Anh và tiếng Việt. Văn bản tiếng Việt theo sau văn bản tiếng Anh.

Ca Dao became a prominent labor rights and freedom of expression activist owing to the reasons why she left Vietnam. Grown up in a strict local business family in Vung Tau before the Fall of Saigon, Ca Dao cannot stand two smells: the smell of alcohol, and the smell inside the cramped boat that took her through the ocean. She was the only one in her family that decided to leave her home country after the communist regime took power. After taking refuge in Europe, she started her activism with the Committee for Workers Protection to assist Vietnamese workers in foreign countries and collaborated with two big Vietnamese-speaking outlets, Radio Free Asia (RFA) and Saigon Broadcasting Television Network (SBTN) to bring out the truth in Vietnam. Ca Dao’s respected work drew the attention of the Vietnamese government, leading to a travel ban in 2011, yet she remains unwavering in her commitment to advancing democracy, human rights, and freedom of expression.

The Push Out to the Seas

Ca Dao was born and raised in Vung Tau, a coastal city in the South of Vietnam. Her family ran a local business selling materials for cars and boats to fund education for six siblings. Ca Dao had a strict upbringing from her mother, who believed in the proverb “thương cho roi, cho vọt” or „spare the rod, spoil the child.“ Due to this, Ca Dao had few friends and rarely participated in typical childhood activities, such as beach outings, camping, swimming and spent most of her time studying and working instead. This strict childhood became the foundation to build up her life in foreign countries later on.

After the regime change in 1975, although her family initially believed that peace would prevail, their life became drastically suffocating under the new communist regime. At first, Ca Dao did not understand the reasons why a lot of people went to the beach and left. Then, her family business faced hardship and was gradually dismantled. When Ca Dao was in university, soldiers came and confiscated all of her family’s possessions to serve the new regime, leaving very little savings left to get by. Her family then declined into poverty and distress as her father‘s health deteriorated due to overworking and hunger.

During her studies in university, Ca Dao faced intense ideological pressure. The new regime enforced strict control in thoughts and required students to engage in self-criticism sessions every Friday afternoon praising: “Communism is good, Ho Chi Minh is a symbol who we all have to be grateful for.” One time, Ca Dao spoke out about how she truly felt under the regime and was accused of various crimes, criticized in front of the university for the entirety of her study. This further deepened her dissatisfaction with the regime. She knew that even if she studied hard and graduated, without being accepted into the Trade Union, her future would be bleak under communism and that she would not be able to pay back her parents. This realization, combined with the traumatic endurance of daily hunger and the oppressive environment, seeded in her mind the desire to escape. During this hard time, when her mother offered savings for one family member to flee, Ca Dao volunteered. She thought: “Either I die in the ocean, or I will have freedom.”

Journey from a Refugee to a Vocal Activist

Amidst the cold storming weather of October 1980, Ca Dao boarded a small boat from Can Gio with only a small bottle of water. She endured the horrors of seasickness, suffocating smells of mixed human vomit, urine, fecal in the lower deck, and the fear of being caught by sea authorities. Days blurred together as they drifted at sea, hoping for rescue. When all the children had fainted and someone had died on the boat, finally came a Dutch vessel after the boat had been deliberately ignored by passing ships. Only upon being rescued did she and others know that there were a total of 303 people and one dog that cramped up inside the 11 meters long boat. During her brief stay in a Singapore refugee camp, as instructed by her father, Ca Dao sold her father’s ring to send a telegram back to her family that she was alive. She was then relocated to the Netherlands, joining a group of Vietnamese refugees.

Upon arriving in the Netherlands, thanks to her strict upbringing, Ca Dao was set to adjust to a new life. Despite her determination, the cultural shock was substantial, from the winter snow she had never seen to the stark differences in social norms. Language barriers made integration difficult, but she was committed to continue her education regardless of setbacks. She had worked tirelessly to catch up with her peers, overcoming self-doubt and struggles in her studies due to a late start and lack of resources. Yet, Ca Dao persevered, eventually gaining confidence as she navigated the Dutch education system. She also maintained ties with the Vietnamese refugee community, participating in social activism within the community.

Over two decades, Ca Dao transformed from a shy and insecure person into a confident and outspoken advocate for freedom, human rights, and democracy. Her time in the Netherlands, with its starkly different cultural values, played a crucial role in shaping her identity. She learned to embrace her true self, applying the directness of Dutch communication into her advocacy work. Later in life when she moved to France, no longer needing to focus on earning a living, Ca Dao dedicated most of her time to promoting human rights and democracy for Vietnam, even though her family did not share her political passion. This was her journey from a refugee to a vocal activist committed to her ideals.

For a Future That Will Happen

Each time Ca Dao returned to Vietnam to visit her family, her motivation to speak up for human rights and democracy in Vietnam grew stronger, deepening her involvement in activism. Ca Dao moved to France in 2000, focusing initially on labor rights, supporting Vietnamese workers in Malaysia who were subjected to extreme conditions and exploitation. Using her own savings for years, she persistently sought to empower workers by helping them reclaim their rights and form unions. Ca Dao’s labor activism was inspired by the strong union culture in France. Parallel to this, she was writing for prominent Vietnamese-language media outlets, Radio Free Asia and Saigon Broadcasting Television Network, under the name “Tuong An”. This media work allowed her to broaden her reach and amplify her voice in advocating for human rights in Vietnam, bringing international attention to the issues she was passionate about.

Ca Dao‘s growing influence did not go unnoticed by the Vietnamese government, who began viewing her as a dissident rather than an expatriate. In 2011, she was interrogated, accused of plotting against the government, and denied entry to Vietnam. When she attempted to return to Vietnam in 2015 for her mother’s funeral, she was met with intense scrutiny and interrogation from the authorities. She was subjected to a day-long interrogation where the authorities attempted to coerce her to stop writing the truth about the regime. As the government sought to silence her voice through intimidation and harassment, Ca Dao decided that it was the last time she would come back to Vietnam. Before she left, she told the authorities: “The dog is fed three times a day. If you let the dog out, it goes out. If you don’t let it out, it will stay inside the house. But humans are different from dogs. Humans want to speak up their minds about things that they like and dislike. If I don’t like the French president, I could say that peacefully and not get persecuted. I just want this for the Vietnamese people. I recognize your achievements in economics but humans are different from animals, we have the right to speak our minds.”

The formidable challenges that Ca Dao has encountered strengthens her resilience and dedication to a future where Vietnam has human rights, democracy, and freedom of expression. The emotional toll of being separated from her family coupled with the constant pressure from the government was immense. At the same time, being a woman in activism, Ca Dao also faced gender biases that made her journey even more challenging. In personal life, she often found herself isolated, with former friends and acquaintances distancing themselves to avoid trouble, particularly those who still wished to return to Vietnam. Some Vietnamese refugees, despite being recognized as political refugees who fled from oppressive conditions, after finding comfort in their new countries, criticized Ca Dao’s effort as futile and oppositional, rather than understanding the critical need to fight for freedom and democracy in Vietnam. Yet, she continued her work, driven by a profound belief in the importance of speaking the truth and advocating for the rights of the Vietnamese people.

Although knowing that she will not live to see the fruits of her labor, Ca Dao is still determined to continue her activism. Her hope lies in the younger generations, both in Vietnam and abroad, to carry forward the fight for human rights, democracy, and freedom for Vietnam: “I know for sure the day that Vietnam has freedom, democracy, and human rights will come! I will not be there to celebrate it but I am still working towards it everyday.”

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ca Dao trở thành một nhà hoạt động về quyền lao động và tự do ngôn luận nhờ vào lý do khiến cô rời khỏi Việt Nam. Lớn lên trong một gia đình buôn bán nghiêm khắc ở Vũng Tàu trước khi Sài Gòn thất thủ, Ca Dao không thể chịu đựng nổi hai mùi: mùi rượu và mùi trong con thuyền chật cứng đưa cô vượt đại dương. Cô là người duy nhất trong gia đình quyết định rời khỏi Việt Nam sau khi chế độ cộng sản lên nắm quyền cai trị. Sau khi đến châu Âu tị nạn, cô bắt đầu hoạt động cùng Ủy ban Bảo hộ lao động nhằm hỗ trợ người lao động Việt Nam ở nước ngoài và hợp tác cùng hai cơ quan truyền thông lớn là Đài Á Châu Tự do (RFA) và Mạng Truyền hình Truyền thông Sài Gòn (SBTN) để đưa sự thật về tình hình nhân quyền ở Việt Nam ra thế giới. Việc làm của Ca Dao đã khiến chính quyền Việt Nam chú ý, và cô bị cấm nhập cảnh vào năm 2011. Tuy nhiên cô vẫn giữ vững quyết tâm vận động cho dân chủ, nhân quyền và quyền tự do ngôn luận.

Lý do ra biển khơi

Ca Dao sinh ra và lớn lên ở thành phố biển Vũng Tàu. Gia đình cô kinh doanh vật liệu chế tạo ô tô và tàu thuyền để nuôi sáu anh chị em ăn học. Mẹ Ca Dao dạy dỗ cô nghiêm khắc theo phương pháp “thương cho roi, cho vọt”. Vì vậy, Ca Dao có ít bạn bè và hiếm khi tham gia các hoạt động như đi biển, cắm trại, hay bơi lội trong thời thơ ấu. Thay vào đó, cô dành phần lớn thời gian để học tập và phụ giúp gia đình. Tuổi thơ nghiêm khắc đóng vai trò là nền tảng giúp cô xây dựng cuộc sống xa xứ sau này.

Khi chế độ mới lên nắm quyền vào năm 1975, gia đình cô tin rằng hòa bình sẽ trở lại, nhưng cuộc sống nhanh chóng trở nên vô cùng ngột ngạt dưới chế độ cộng sản. Ban đầu, Ca Dao không hiểu lý do vì sao nhiều người chọn ra biển để vượt biên. Nhưng sau đó, công việc kinh doanh của gia đình cô gặp khó khăn và dần bị triệt hạ. Khi Ca Dao học đại học, bộ đội đến nhà tịch thu toàn bộ tài sản của gia đình để phục vụ cho chế độ cộng sản. Gia đình cô sau đó chỉ còn lại rất ít tiền tiết kiệm để trang trải cuộc sống và rơi vào cảnh nghèo túng khi sức khỏe của cha cô dần sa sút vì ông làm việc quá sức và thiếu ăn.

Trong thời gian học đại học, Ca Dao chịu áp lực kiểm soát tư tưởng nặng nề. Chế độ mới kiểm soát chặt chẽ mọi tư tưởng, yêu cầu sinh viên phải tự phê bình vào mỗi chiều thứ sáu và ca ngợi rằng: “Chủ nghĩa Cộng sản là tốt, Hồ Chí Minh là người mà tất cả chúng ta phải mang ơn”. Có một lần, Ca Dao nói lên suy nghĩ thật của mình khi sống dưới chế độ cộng sản. Cô sau đó bị cáo buộc nhiều tội danh khác nhau, và bị chỉ trích trước toàn trường trong suốt quá trình học tập. Điều này làm hằn sâu thêm sự bất mãn của cô với chế độ. Cô biết rằng cho dù học tập chăm chỉ nhưng không được vào Đoàn thì tương lai của bản thân dưới chế độ cộng sản sẽ không sáng sủa gì, và cô sẽ không thể báo hiếu cho cha mẹ. Nhận thức về tình cảnh trên, cộng với việc phải chịu đựng cơn đói mỗi ngày và sống trong môi trường áp bức, đã gieo vào tâm trí cô mong muốn được thoát khỏi Việt Nam. Khi mẹ cô muốn dành tiền bà tiết kiệm được để giúp một người trong nhà vượt biên, Ca Dao đã xung phong. Cô nghĩ rằng: “Hoặc là mình chết trên biển, hoặc là mình có tự do.”

Hành trình từ một người tị nạn trở thành một nhà hoạt động xã hội 

Vào một ngày lạnh lẽo trong tiết trời giông bão tháng 10/1980, Ca Dao lên một chiếc thuyền nhỏ khởi hành từ Cần Giờ với hành trang là một chai nước nhỏ. Cô đã trải qua những ngày kinh hoàng vì say sóng, phải hít thở thứ mùi ngột ngạt của hỗn hợp nôn mửa và chất thải của những người trên tàu, và nỗi sợ bị hải cảnh bắt lại. Nhận thức về thời gian phai mờ đi khi họ lênh đênh trên biển, với mong muốn được giải cứu. Cuối cùng, một chiếc tàu Hà Lan đã đến giải cứu sau khi họ bị các tàu trước đó bỏ mặc; những đứa trẻ đều đã ngất đi và có một người trên thuyền đã chết. Mãi đến khi được cứu, cô và những người khác mới biết có tổng cộng 303 người và một con chó chen chúc trên chiếc thuyền dài 11 mét. Trong thời gian ngắn ngủi trong một trại tị nạn ở Singapore, Ca Dao đã bán chiếc nhẫn của cha cô để gửi điện tín báo tin cho gia đình rằng cô còn sống theo lời dặn của ông. Sau đó, cô được đưa đến Hà Lan và ở cùng một nhóm người tị nạn Việt Nam.

Khi đến Hà Lan, nhờ vào sự dạy dỗ nghiêm khắc của mẹ, Ca Dao quyết tâm thích nghi với cuộc sống mới. Nhưng dù có quyết tâm đến đâu, sốc văn hóa vẫn là một rào cản vô cùng lớn: từ tuyết rơi vào mùa đông, là thứ mà cô chưa từng gặp bao giờ, cho đến sự khác biệt trong chuẩn mực xã hội tại Hà Lan. Rào cản ngôn ngữ khiến việc hòa nhập trở nên khó khăn, nhưng cô vẫn quyết tâm tiếp tục con đường học tập. Cô đã nỗ lực không ngừng nghỉ để theo kịp các bạn trong lớp, vượt qua nỗi hoài nghi vào bản thân và sự khó khăn khi phải bắt đầu muộn và thiếu thốn về nguồn lực. Ca Dao vẫn kiên trì và lấy lại được sự tự tin vào chính mình khi tiếp tục con đường học tập tại Hà Lan. Đồng thời, cô cũng duy trì mối quan hệ với cộng đồng người Việt Nam tị nạn, tham gia các hoạt động xã hội trong cộng đồng.

Qua hơn hai thập niên, Ca Dao đã chuyển mình từ một cô bé rụt rè để trở thành một người phụ nữ tự tin và bộc trực đấu tranh cho tự do, nhân quyền và dân chủ. Thời gian sống ở Hà Lan, với những trải nghiệm về các giá trị văn hóa hoàn toàn khác biệt, đã đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành căn tính riêng của cô. Ca Dao học cách tôn trọng con người thật của mình, áp dụng lối giao tiếp thẳng thắn của người Hà Lan vào công việc vận động. Sau này sang Pháp, khi không còn cần phải bận tâm kiếm sống, Ca Dao dành phần lớn thời gian để thúc đẩy nhân quyền và dân chủ cho Việt Nam, dù gia đình cô không chia sẻ cùng lý tưởng chính trị. Đây là hành trình của Ca Dao, từ một người tị nạn trở thành một nhà hoạt động năng nổ, tận tâm với lý tưởng sống của mình.

Vì một tương lai chắc chắn sẽ thành hiện thực

Mỗi lần Ca Dao về Việt Nam thăm gia đình, động lực thôi thúc cô lên tiếng cho nhân quyền và dân chủ ở Việt Nam lại trở nên mạnh mẽ hơn, mời gọi cô tham gia sâu hơn vào con đường hoạt động xã hội. Sau khi Ca Dao chuyển đến Pháp vào năm 2000, cô khởi đầu bằng việc tập trung đấu tranh cho quyền của người lao động, hỗ trợ người lao động Việt Nam bị bóc lột tại Malaysia. Sử dụng tiền tiết kiệm được trong nhiều năm, cô kiên trì hoạt động để trao quyền cho người lao động bằng việc giúp họ đòi lại quyền lợi của chính mình và thành lập công đoàn. Hoạt động này của Ca Dao được truyền cảm hứng từ văn hóa công đoàn mạnh mẽ ở Pháp. Song song với hoạt động trên, cô còn viết bài cho những tờ báo Việt ngữ nổi tiếng như Đài Á Châu Tự do (RFA) và Mạng Truyền hình Truyền thông Sài Gòn (SBTN) dưới bút danh “Tường An”. Việc cộng tác với các cơ quan truyền thông này nhân rộng tầm ảnh hưởng và nâng cao tiếng nói của cô trong quá trình vận động cho nhân quyền ở Việt Nam, hướng sự chú ý của quốc tế đến những vấn đề cô quan tâm.

Chính quyền Việt Nam không hề bỏ ngoài tai sức ảnh hưởng ngày càng lớn của Ca Dao. Họ bắt đầu coi cô như một nhà bất đồng chính kiến ​​hơn là kiều bào ở nước ngoài. Năm 2011, Ca Dao bị an ninh tra khảo và bị cáo buộc lập ra âm mưu chống chính quyền, và sau đó họ cấm cô nhập cảnh vào Việt Nam. Khi trở về nước vào năm 2015 để dự đám tang mẹ, cô đã bị thẩm vấn trong suốt một ngày. Họ ép cô ngừng viết ra những sự thật về chế độ. Vì bị chính quyền đe dọa, quấy rối nhằm hạn chế việc mình lên tiếng, Ca Dao quyết định rằng đó là lần cuối cùng cô quay trở lại Việt Nam. Trước khi rời đi, cô nói với người an ninh thẩm vấn cô rằng: “Con người khác với con chó ở chỗ là con chó chỉ cần cho nó ăn một ngày ba buổi. Khi nào anh muốn cho nó đi ra ngoài thì nó mới được đi. Khi nào anh không cho nó đi ra ngoài thì nó phải ngồi trong nhà. Con người khác với con chó ở chỗ là ngoài ba bữa cơm đó, con người muốn nói lên được suy nghĩ của mình. Muốn nói lên những gì mình thích hoặc những gì mình không thích. Thí dụ tôi ở bên Pháp, tôi không thích ông tổng thống Pháp, ông ấy làm gì sai thì tôi cứ lên tiếng tôi nói thôi. Một cách ôn hòa. Không bị gì hết. Cái mà tôi muốn cho người Việt Nam chỉ có vậy thôi. Tất nhiên là ngoài kinh tế phát triển, điều đó các anh làm rất tốt, tôi công nhận. Nhưng mà bên cạnh đó, con người ta khác với con thú là họ có suy nghĩ và có quyền nói lên suy nghĩ của mình một cách ôn hòa. Đó là điều duy nhất tôi muốn cho người Việt Nam thôi.”

Những thách thức mà Ca Dao gặp phải đã hun đúc tinh thần kiên định và ý chí cống hiến của cô cho một tương lai mà ở đó, Việt Nam có nhân quyền, dân chủ và tự do ngôn luận. Việc phải xa gia đình cùng với áp lực liên tục từ chính quyền đã có ảnh hưởng to lớn đến tinh thần của cô. Bên cạnh đó, là một nhà hoạt động xã hội nữ, Ca Dao đã phải đối mặt với những định kiến ​giới, vốn làm cho hành trình tranh đấu càng thêm chông gai. Trong đời sống cá nhân, cô thường xuyên thấy mình bị cô lập, khi bạn bè hay người thân quen đều xa lánh để tránh gặp rắc rối, nhất là những người muốn trở về Việt Nam. Một số người, mặc dù được công nhận là người tị nạn chạy trốn khỏi Việt Nam do bị áp bức chính trị, sau khi ổn định ở quốc gia mới đã cho rằng nỗ lực của Ca Dao là vô ích và mang tính chống đối, thay vì hiểu được sự cấp thiết của việc đấu tranh cho tự do và dân chủ tại Việt Nam. Tuy vậy, cô vẫn tiếp tục vận động, vốn được thôi thúc bằng niềm tin sâu sắc vào tầm quan trọng của việc nói lên sự thật và thúc đẩy quyền con người của nhân dân Việt Nam.

Dù biết rằng có lẽ bản thân sẽ không thể sống đủ lâu để chứng kiến thành quả lao động của mình, Ca Dao vẫn quyết tâm tiếp tục các hoạt động đó. Cô đặt hy vọng ở thế hệ trẻ, cả ở trong nước và ngoài nước, rằng thế hệ này sẽ tiếp tục đấu tranh cho nhân quyền, dân chủ, và tự do cho Việt Nam: “Chắc chắn ngày Việt Nam có tự do, dân chủ, nhân quyền sẽ đến! Tôi sẽ không sống tới lúc đó để chứng kiến nhưng tôi vẫn đang nỗ lực hướng tới nó hàng ngày.”